Редактирование: Къуръан

[[file:FirstSurahKoran-EnlargedQuality.jpg|thumb|394.65596790371114x394.65596790371114px|[[Аль-Фатихьат сурат]]]]

'''Къуръан''' — ({{lang-ar|ألقرآن الكريم}}, ''аль-Къуръануль карим'' - комаьрша Къуръан) — бусалбан деза жайна ду. «Къуръан» боху дешан маьӀна Ӏаьрбийн маттахь «хозуьйтуш дешар» а, «хьехам» а бохург ду<sup>(Коран, 75:16-18)</sup><ref name="Rezvan">''[[Резван, Ефим Анатольевич|Резван Е. А.]]'' [http://magazines.russ.ru:8080/zvezda/2008/11/re9-pr.html Зеркало Корана] //«[[Звезда (журнал XX—XXI веков)|Звезда]]» 2008, № 11</ref><ref name="Bibikova">''[[Бибикова, Ольга Павловна|Бибикова О. П.]]'' Коран // [[Кругосвет|Энциклопедия Кругосвет]] ([http://www.krugosvet.ru/print/42144?page=0,0 С.1], [http://www.krugosvet.ru/print/42144?page=0,1 С.2], [http://www.krugosvet.ru/print/42144?page=0,2 С.3], [http://www.krugosvet.ru/print/42144?page=0,3 С.4], [http://www.krugosvet.ru/print/42144?page=0,4 С.5], [http://www.krugosvet.ru/print/42144?page=0,5 С.6])</ref>.

Исламехь ма-бохху, Къуръанехь яздинарг [[АллахӀ]] делан къайле ю [[Мухьаммад]] пайхамарца {{с.Ӏ.в.}} дийцина ма-дарра къамел а ду. Къуръанан сураташ дӀанисдинарг кхоалгӀа халиф [[Ӏусман бин Ӏаффан]] ву{{sfn|Али-заде, А. А.|2007|loc=[http://islamicencyclopedia.narod.ru/articles/276.html Зейд ибн Сабит]}}.

== Къуръанан суратийн исписка ==
{| class="wikitable"
!№
!ЦӀе
!Ӏаьрбийн цӀе
!Гоч
|-
|1
|[[Сурат Фатихьат|Фатихьат]]
|'''الفاتحة'''
|Схьадоьллург
|-
|2
|[[Бакъарат]]
|'''البقرة'''
|Етт
|-
|3
|[[Али Ӏимран]]
|'''آل عمران'''
|Ӏимранан доьзал
|-
|4
|[[Нисаъ]]
|'''النساء'''
|Зударий
|-
|5
|[[Маидат]]
|'''المائدة'''
|Шун
|-
|6
|[[АнӀам]]
|'''الأنعام'''
|Даьхни
|-
|7
|[[АӀраф]]
|'''الأعراف'''
|Дуьхьалонаш
|-
|8
|Анфаль
|'''الأنفال'''
|ХӀонс
|-
|9
|Тавбат
|'''التوبة'''
|Дохкодалар
|-
|10
|Йунус
|'''يونس'''
|Юнус
|-
|11
|ХӀуд
|'''هود'''
|ХӀуд
|-
|12
|Йусуф
|'''يوسف'''
|Юсуп
|-
|13
|РаӀад
|'''الرعد'''
|Стигал къовкъар
|-
|14
|ИбрахӀим
|'''إبراهيم'''
|ИбраьхӀим
|-
|15
|Хьиджр
|'''الحجر'''
|Хьиджр
|-
|16
|Нахьль
|'''النحل'''
|Накхармозий
|-
|17
|Исра́ъ
|'''الإسراء'''
|Исраъ
|-
|18
|КахӀф
|'''الكهف'''
|Хьех
|-
|19
|Марйам
|'''مريم'''
|Марьям
|-
|20
|ТӀа ХӀа
|'''طه'''
|ТӀа ХӀа
|-
|21
|Анбийаъ
|'''الأنبياء'''
|Пайхамарш
|-
|22
|Хьадж
|'''الحج'''
|Хьаьж
|-
|23
|Муъминун
|'''المؤمنون'''
|Делех тешарш
|-
|24
|Ну́р
|'''النور'''
|Нур
|-
|25
|Фуркъан
|'''الفرقان'''
|Башхалла
|-
|26
|ШуӀараъ
|'''الشعراء'''
|Илланчаш
|-
|27
|Намль
|'''النمل'''
|Зингаташ
|-
|28
|Къасас
|'''القصص'''
|Дийцар
|-
|29
|Ӏанкабут
|'''العنكبوت'''
|Гезг
|-
|30
|Рум
|'''الروم'''
|Рим
|-
|31
|Лукъман
|'''لقمان'''
|Лукъман
|-
|32
|Саждат
|'''السجدة'''
|Сужда
|-
|33
|Ахьзаб
|'''الأحزاب'''
|Ахьзаб
|-
|34
|Сабаъ
|'''سبأ'''
|Саба
|-
|35
|ФатӀир
|'''فاطر'''
|Кхоллархо
|-
|36
|Йа Син
|'''يس'''
|Еса
|-
|37
|Саффат
|'''الصافات'''
|МоггӀар дӀахӀиттинарш
|-
|38
|СӀад
|'''ص'''
|Элп СӀад
|-
|39
|Зумар
|'''الزمر'''
|ЖӀуга
|-
|40
|ГӀафир
|'''غافر'''
|КъинтӀера волаг
|-
|41
|Фуссилат
|'''فصلت'''
|Кхетораш
|-
|42
|Шура
|'''الشورى'''
|Совет
|-
|43
|Зухруф
|'''الزخرف'''
|Хаздар
|-
|44
|Духан
|'''الدخان'''
|КӀур
|-
|45
|Джасийат
|'''الجاثية'''
|ГорхӀоттар
|-
|46
|Ахькъаф
|'''الأحقاف'''
|ГӀамаран баьрзнаш
|-
|47
|Мухьаммад
|'''محمد'''
|Мухьаммад
|-
|48
|Фатхь
|'''الفتح'''
|Толам
|-
|49
|Хьужурат
|'''الحجرات'''
|Чоьнаш
|-
|50
|Къаф
|'''ق'''
|Къаф
|-
|51
|Зарийат
|'''الذاريات'''
|Чан дIасаяржораш
|-
|52
|ТӀур
|'''الطور'''
|Лам
|-
|53
|Нажм
|'''النجم'''
|Седа
|-
|54
|Къамар
|'''القمر'''
|Бутт
|-
|55
|Рахьман
|'''الرحمن'''
|Къинхетамениг
|-
|56
|ВакъиӀат
|الواقعة
|Хилам
|-
|57
|Хьадид
|الحديد
|Эчиг
|-
|58
|Муджадилат
|المجادلة
|Дуьхьаллера
|-
|59
|Хьашр
|الحشر
|Гулам
|-
|60
|Мумтахьанат
|الممتحنة
|Зер
|-
|61
|Саф
|الصف
|МогӀанаш
|-
|62
|ДжумӀат
|الجمعة
|ДжамаӀат
|-
|63
|Мунафикъун
|المنافقون
|Шалхолелораш
|-
|64
|ТагӀабун
|التغابن
|Ша-шен Ӏехадар схьадаьллар
|-
|65
|ТӀалакъ
|الطلاق
|Галморзахдахар
|-
|66
|Тахьрим
|التحريم
|Ца магор
|-
|67
|Мульк
|الملك
|Бакъо
|-
|68
|Къалам
|القلم
|Къолам
|-
|69
|Хьаккъат
|الحاقة
|Хилаза ца долу
|-
|70
|МаӀаридж
|المعارج
|ТӀегӀанаш
|-
|71
|Нухь
|نوح
|Нухь
|-
|72
|Джинн
|الجن
|Джинн
|-
|73
|Муззаммиль
|المزمل
|Юккъехьарчориг
|-
|74
|Мудассир
|المدثر
|ДӀахьовзориг
|-
|75
|Къиямат
|القيامة
|Къематде
|-
|76
|Инсан
|الإنسان
|Адам
|-
|77
|Мурсалат
|المرسلات
|Дахьийтар
|-
|78
|Набаъ
|النبأ
|Хаам
|-
|79
|НазиӀат
|النازعات
|Синош дохурш
|-
|80
|Ӏабаса
|عبس
|Кхоьлина
|-
|81
|Таквир
|التكوير
|ДӀахьарчор
|-
|82
|ИнфитӀар
|الانفطار
|Стигал екъаялар
|-
|83
|МутӀаффифин
|المطففون
|Терза эшораш
|-
|84
|Иншикъакъ
|الانشقاق
|Стигал ятIар
|-
|85
|Бурудж
|البروج
|Зодиакан седарчийн гуламаш
|-
|86
|ТӀарикъ
|الطارق
|Буьйсанан некъахо
|-
|87
|АӀла
|الأعلى
|Сийлахь-Везаниг
|-
|88
|ГӀашийат
|الغاشية
|ДIахьулдийриг
|-
|89
|Фаджр
|الفجر
|Ӏуьйре цӀийъялар
|-
|90
|Балад
|البلد
|ГӀала
|-
|91
|Шамс
|الشمس
|Малх
|-
|92
|Лайл
|الليل
|Буьйса
|-
|93
|Духьа
|الضحى
|Ӏуьйре
|-
|94
|Шархь
|الشرح
|Накха схьабеллар
|-
|95
|Тин
|التين
|Инжир
|-
|96
|Ӏалакъ
|العلق
|ЦӀийн улх
|-
|97
|[[Билгалдаккхаран буьйса|Къадр]]
|القدر
|Билгалдаккхаран буьйса
|-
|98
|Баййинат
|البينة
|БӀаьрла билгало
|-
|99
|Залзалат
|الزلزلة
|Латтадегор
|-
|100
|Ӏадийат
|العاديات
|Хахкаелла йогӀурш
|-
|101
|КъариӀат
|القارعة
|Боккха бохам
|-
|102
|Такасур
|التكاثر
|Хьал дебор дезар
|-
|103
|Ӏаср
|العصر
|Малхбузан хан
|-
|104
|ХӀумазат
|الهمزة
|ТIаьхьашха луьйриг
|-
|105
|Филь
|الفيل
|Пийл
|-
|106
|[[Къурайш]]
|قريش
|Къурайшаш
|-
|107
|[[МаӀун]]
|'''الماعون'''
|Кегийра хӀуманаш
|-
|108
|[[Сурат Кавсар|Кавсар]]
|'''الكوثر'''
|Шорто
|-
|109
|[[Сурат Кафирун|Кафирун]]
|'''الكافرون'''
|Гаураш
|-
|110
|[[Сурат Наср|Наср]]
|'''النصر'''
|ГӀо
|-
|111
|[[Сурат Масад|Масад]]
|'''المسد'''
|Нахлун-диттан хьесий
|-
|112
|[[Сурат Ихлас|Ихлас]]
|'''الإخلاص'''
|Динан цIоналла
|-
|113
|[[Сурат Фалакъ|Фалакъ]]
|'''الفلق'''
|Садаржар
|-
|114
|[[Сурат ан-Нас|Нас]]
|'''الناس'''
|Адамаш
|}

== Чулацам ==

=== Къуръанан ===
Къуръанан чохь [[114 (терахь)|114]] [[Сурат (Къуръан)|сурат]] ду тайп-тайпана дохала долуш (3 тӀиера 286 [[аят]]ан тӀекхаччалц, 15 тӀиера 6144 деше кхаччалц)<ref name="Rezvan" />. Дерриг сураташ аяташна декъна ду. Тайп-тайпанчу дагардаршца Къуръан чохь 6204 - 6236 аят<ref name="Rezvan" /><ref>{{книга |автор= |часть=Айа |ссылка часть=http://www.webcitation.org/682NPBE4I |заглавие=Религия: Энциклопедия |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=сост. и общ. ред. [[Грицанов, Александр Алексеевич|А. А. Грицанов]], [[Синило, Галина Вениаминовна|Г. В. Синило]] |издание= |место=Мн. |издательство= Книжный Дом|год= 2007|том= |страницы= |столбцы= |страниц=960 |серия=Мир энциклопедий |isbn= |тираж= |ref= }}</ref> а, 320 эзар сов элп а ду. Къуръан кхин а декъна ду [[7 (терахь)|ворхӀ]] цхьатеррачу декъе ([[манзиль|манзилшна]]) цхьана кӀирнах деша атта хилийта. Къуръан 30 декъе ([[Джуз (Къуръан)|джуз]]) декъаро, аьтту бо Къуръан деша цхьаьна баттахь.

Бусалбачеран [[ламаст]]аца, сураташ доькъу [[Макка]]рнаш — Мухьаммада (АллахӀера салам-маршалла хуьлда цунна) [[хиджра]] (Мадината кхалхар) дан ле я цига воьдуш новкъахь диссина долу, — [[Мадинат]]арнаш — Мадинатехь я хиджра динчул тӀехьа цхьанхьа новкъахь диссинарш а.

Къуръанан чулацам хийцалур болуш бац, хӀунда аьлчи Лекхачу АллахӀа лардан тӀелаьцна [[Къематан де|Барт хӀотту де]] даллалц<sup>(Коран, 15:9)</sup>:
{{Цитата|Бакъдолуш, Оха доссийна Дагадаийтар, Оха лардеш ду иза}}

Къуръанан дерриг сураташ, иссалгӀаниг доцург, долало дешнашца: «[[БисмиллахӀи ррохьмани ррохьийм|Къинхетаме а, Совкъинхетаме а волчу АллахӀ цӀарца доладо]]». Къуръанан хьалхарчу суратехь и дешнаш хьалхара аят долуш далийна.<ref name="Rezvan" />

Сураташ, цхьадерш доцурш, Къуръан чохь хронологица хӀиттийна дац, ткъа церан бараме хьаьжжина ду: хьалха лаьтта деха сураташ, тӀаккха тӀехь-тӀехьа аятан барам лахлучу кепара хӀиттийна<ref name="Rezvan" /><ref name="BSE">{{БСЭ3|автор=[[Грязневич, Пётр Афанасьевич|Грязневич П. А.]]|статья=Коран}}</ref>.


== Къуръанан сураташ ==

'''114 — Сурат Ан-нас (Адамаш).'''

Къинхетаме а, къинхетам беш а волчу АллахӀан цӀарца
# 1. Ахьа ала: «Со ларло адамийн Кхиорхочуьнца ,
# 2. адамийн Паччахьца ,
# 3. адамийн Делаца ,
# 4. (вониг) хьоьхучун, генадолучун вонах
# 5. ша адамийн кийранашка вониг хьоьхуш долчу
# 6. жинех а, адамех а» .
'''12 — Сурат (аят 4) Йусуф (Юсуп)'''

Къинхетаме а, къинхетам беш а волчу АллахӀан цӀарца
# Юсупа элира шен дега: «ХӀай сан да! Суна гӀенах цхьайтта седа гира, малх а бутта гира суна, сайн суждане даьхкина».
'''113 — Сурат Аль-фалакъ (Садаржар).'''

Къинхетаме а, къинхетам беш а волчу АллахӀан цӀарца

# Ахь ала: «Со ларло садаржочу Делаца
# Цо кхоьллинчуьнан вонах ,
# боданан вонах а иза чӀагӀбелча ,
# шеддашчу Ӏаеттачеран вонах а ,
# хьагӀлелочун вонах а, цо хьагӀлелийча» .

'''106 — Сурат Къурайш (Къурайшиташ)'''

Къинхетаме а, къинхетам беш а волчу АллахӀан цӀарца
# Къурайшин цхьана тайпана дуьхьа,
# Ӏай а, аьхка а церан цхьана леларх,
# Охьа товӀар бу-кх уьш оцу цӀийнан ([[КаӀбат]]ан) делан,
# Уьш меца болчу хенахь кхиина, халонех кӀелхьара баьхначунна.
'''112 — Сурат Аль-ихлас (ДогцӀаналла)'''

Къинхетаме а, къинхетам беш а волчу АллахӀан цӀарца

# Ахь ала: «И АллахӀ цхьаъ ву,
# АллахI — хьаштверг ву,
# Цо ца вина, Иза а ца вина,
# Ца хилла Цуьнга тера цхьа а»

'''111- Сурат Аль-масад (Диттан хьаса)'''

Къинхетаме а, къинхетам беш а волчу АллахӀан цӀарца

# ХӀаллак хили Абу ЛахӀабан ши куьг, иза а хили хӀаллак
# Хьалха ца ваьккхи и шен бахамо а, ша гулдинчо а
# Алу йолчу цӀерга гӀур ву иза а,
# цуьнан зуда а, дечиг кхоьхьуш йолу
# Шен кочахь диттан хьаса а болуш[[Кадегар:Бусалба динах лаьцна|{{PAGENAME}}]]


== Къуръанан истори ==
{{main|Къуръанан кодификаци}}
[[file:Qur'anic Manuscript - 3 - Hijazi script.jpg|thumb|upright|VII бӀешерера куьйга яздина Къуръан]]
Къуръан доьссина дуьнен тӀе АллахӀера дуьззина [[Лейлатуль-Къадр]] буса, амма Джабраил малико пайхӀамарна {{с.Ӏ.в.}} делла иза дакъошкахь 23 шарахь<sup>(Коран, 17:106)</sup>.
Дин даржош, Мухьаммада {{с.Ӏ.в.}} дукха хьехамаш бина. Цуьнца цхьаьна ша АллахӀа цӀарах дуьцург Къуръанан тӀиера бен ца дуьцура. Мухьаммадан {{с.Ӏ.в.}} еша а, яздан хууш ца хилла, аяташ дӀаяздойтуш хилла. Амма цхьа дакъа дӀаяздар бахьнехь ца дисина, ткъа дагахь Ӏамийна дисина. Дерриг а 114 сурат, 30 [[Джуз (Къуръан)|джуз]] хилира. Къуръан хронологица хӀоттийна дац. ТӀаккха а цхьацца агӀонаш ю хенаца сураташ къасто. Масала сураташ декъна ду Макканаш а, Мадинатанаш а.<ref name="история религии">Глава 58 Коран, предание и фик // [http://www.e-puzzle.ru/page.php?id=4300&a=dl Иллюстрированная история религий в 2-х тт.]/ Ред. Проф. [[Шантепи де ля Соссей, Пьер Даниэль|Д. Л. Шантепи де ля Соссей]]. Изд. 2-е. М.: изд. отдел Спасо-Преображенского Валаамского монастыря, 1992. Т. 1 ISBN 5-7302-0783-2</ref>.

ПайхӀамар {{с.Ӏ.в.}} дийна волуш яздина Къуръан оьшуш дацара — муьлхха а ца кхеташ дерг ша Мухьаммада {{с.Ӏ.в.}} хьоьхура. Иза кхелхинчул тӀаьхьа, сиха даьржачу исламан ийшира пайхӀамаран {{с.Ӏ.в.}} бетехула схьадеана долу йозанан закон. Иза бахьнехь [[Абу Бакр]]а а, Ӏумара а (АллахӀ реза хуьлда царна) тӀедиллира пайхӀамаран {{с.Ӏ.в.}} уллохь леллачу [[Зайд ибн Сабит]]ан (АллахӀ реза хуьлда цунна) вовшахтоха долаш долу яздинадолу пайхӀамаран {{с.Ӏ.в.}} дешнаш. Дикка сиха чекхбаьккхира Зайда (АллахӀ реза хуьлда цунна) шен болх, юьхьанцара Къуръанан вариант гайтира. Оццу хенахь изза болхбеш бара кхин нах. Иштта АллахӀан къамелан кхин диъ жайна хилира. Зайдан (АллахӀ реза хуьлда цунна) тӀедиллира пхий а редакци цхьаьнатохар, и болх чекхбаьлча хьалхалера пхи жайна дӀадаьккхира. ЧӀогӀа хазахеташ доьшуш хилла Къуръан халифа [[Ӏусман ибн Ӏаффан|Ӏусмана]] (АллахӀ реза хуьлда цунна), иза вуьйчу хенахь Къуръан доьшуш хилла боху. Ду боху шира куьйга яздина Къуръан, дийцарехь, тӀехь халифан цӀий долуш<ref name="VasilyevC8">Глава 9 Ислам: теория и практика//[[Васильев, Леонид Сергеевич|Л. С. Васильев]]. [http://www.history.univ.kiev.ua/download/Library-KNU-History/East/Istorireliya%20giy%20Vostoka.pdf История религий востока]. — М.:Книжный дом «Университет», 2000. ISBN 5-8013-0103-8</ref>.

Мухьаммад {{с.Ӏ.в.}} кхелхинчул тӀехьа, хьалхарчу иттаннаш шерашкахь къийсамаш буьйлабелира бусалба нахана юкъахь. Уьш бекъабала буьйлабелира тобанашка — суннаш, хьариджийш, шиӀийш. Царна юкъахь яздинчу Къуръанан цхьацца долчун реза боцурш а бара. Суннийш шеко йоцуш къобал йира Зайдан (АллахӀ реза хуьлда цунна) текст. Хьариджий реза ца хилира шен вежарша [[Мисар]]е лолле воьхкинчу Юсупах (ӀалайхӀи салам) лаьцначу 12 суратан. Хьариджийшна гарехь, сурато эвхьаза дуьйцу Мисран хьаькаман зудчо Юсуп (ӀалайхӀи салам) Ӏехо гӀортар. ШиӀийшна хетара, Ӏусманан (АллахӀ реза хуьлда цунна) омрица Къуръан чуьра Ӏелех лаьцна меттигаш дӀаяьхна. ТӀаккха а массара а лелийра Зейдан (АллахӀ реза хуьлда цунна) верси<ref name=VasilyevC8 />.

Цуьнан цӀаро ма-баххара, Къуръан хезаш деша дезаш дара. Хан-хене мел йолу Къуръан дешарах дийнна говзалла хилира. Иштта хӀоранна а дагахь хаа дезаш дара Къуръанан дакъа. Хьалха а хилла, хӀинца а бу дерриг Къуръан дагахь хуурш – хьафизаш. Къуръан доккха беркат ду адаман, ладаме меттиг ю цуьнан адаман дахарехь, дика дешаран гӀирс а бу иза. Къуръан Ӏарбийн маттахь доссарна, иза Ӏамадарца баьржа Ӏаьрбийн мотт. Исламах йолу литература, муьлххачу маттахь иза елахь а, Къуръанан тӀе хьажоргех юьззина ю<ref name="история религии"/>.

== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш|33em}}

== Хьажоргаш ==
* [http://ru.quranacademy.org/quran Переводы Корана] // QuranAcademy.org

[[Кадегар:Къуран|!]]