Редактирование: ГӀиргӀа

[[Файл:Maakotka (Aquila chrysaetos) by Jarkko Järvinen (crop).jpg|thumb| Anas platyrhynchos]]

'''ГӀиргӀа'''<ref name="Коблик">''Коблик Е. А., Редькин Я. А., Архипов В. Ю.'' Список птиц Российской Федерации. — М.: Товарищество научных изданий КМК, 2006. — 256 с. ISBN 5-87317-263-3</ref> ({{lang-la|Aquila chrysaetos}}) — [[Куьйранаш|куьйранийн]] доьзалера [[Экха олхазарш|экха олхазарех]] уггаре девзачех цхьаъ, уггаре доккханиг [[Эрзуш|эрзу]]. Даьржина [[Къилбаседа эхиг]]ехь, деха дукхах дерг лаьмнашкахь, кӀезиг деха йиллина аренан ландшафташкахь. Гена долу нах бехачу кӀошташна, адаме шен сагатдайта лууш дац. Ареалан доккхахчу декъехь цхьана меттиге бен туху, деха шишша цхьаьна бена чохь, къилбаседехьа а, лекха лаьмнашкахь а дехаш дерш кхелха кӀезиг ло долчу кӀошташка. Толлу тайп-тайпана экханашна, дукха хьолахь [[пхьагалш]]на, [[дехкий|дехкашна]], дукхачу тайпана олхазаршна. Наггахь тӀелета уьстагӀашна, эсашна, сен кӀорнешна. Бен бо дитт тӀехь йа тӀекхача хала долчу тархаш тӀехь. Тевнахь, дукха хьолахь ши хӀоа хуьлу, амма дукхах дерг цхьа кӀорни бен дийна ца дуьсу. [[Йуккъера Ази|Йуккъера Азехь]] гӀиргӀанаш [[цхьогал]]шна, пхьагалшна, наггахь [[борз|берзлошна]], [[хьех]]ашна промыслан толлуш леладо.

ТӀаьхьарчу бӀешерашкахь гӀиргӀа дайна хьалха даьхначу дукха кӀошташкара — цуьнан бахьна хилира массашкахь хӀаллакдар, [[пестицидаш]] лелор, [[урбанизаци]], латташ бахаман хьашташна лелор. Тахана гӀиргӀа, европера дукхах долу экха олхазарш санна, пачхьалкхан законашца а, правительствошна йукъара барташца а Ӏалашдеш ду<ref name="Gensbol141+5">{{книга|автор=Benny Gensbøl.|заглавие=Collins Birds of Prey|pages=141—146}}</ref>. В частности, ГӀиргӀа имеет статус редкого вида в [[Красная книга России|Красной книге России]]<ref name="Rizh">{{cite web|url=http://www.nature.ok.ru/doc/birds/2_42.htm|title=ГӀиргӀа (Aquila chrysaetos)|work=Редкие и исчезающие животные России|accessdate=28 ноября 2009|deadlink=unknown-host|archiveurl=https://web.archive.org/20071020092319/www.nature.ok.ru/doc/birds/2_42.htm|archivedate=2007-10-20}}</ref>.

== Сурт хӀоттор ==

=== ТӀехулара куц ===
[[Файл:Aquila chrysaetos USFWS.jpg|мини|слева|200пкс|Къуона олхазар — тӀемаш тӀехь йаккхий кӀайдаргаш, кӀай цӀога таьӀна йист йолуш]]
Уггаре доккха а, онда олхазар ду эрзу — дегӀан дохалла 76—93 см, тӀемаш дӀасадахийтича 180—240 см<ref name="Ryabitsev">{{книга|автор=Рябицев В. К.|заглавие=Птицы Урала, Приуралья и Западной Сибири: Справочник-определитель|место=Екатеринбург|издательство=Изд-во Уральского университета|год=2001|страницы=124—125}}</ref>. Стенаш дикка даккхий хуьлу боьршачарел, церан йозаллин барам 3,8 - 6,7 кг йукъахь хуьлу, ткъа боьршачеран 2,8 - 4,6 кг<ref name="Ryabitsev" /> хуьлу. ЗӀок — эрзучун тайпана: лекха, агӀонаш тӀиера тӀеттӀатаьӀна, мӀар санна охьайирзина. Лаг тӀиера месаш гӀеххьа йеха — иштта хуьлу [[Могильник (олхазар)|могильник]] олхазар. ТӀемаш деха шуьйра, кӀеззиг готта ду схьадовлачехь а, тӀехьарчу пиллагехь а, цундела мох лаьцчи тӀехьара тӀоман йист го сеттина латинан элп ''S'' кепара; и амалан башхалла чӀогӀа къаьста къуоначу олхазарийн.<ref name="Mullarney">{{книга|автор=Killian Mullarney, Lars Svensson, Dan Zetterström, Peter J. Grant.|заглавие=Birds of Europe|место=United States|издательство=Princeton University Press|год=2000|pages=76}}</ref> ЦӀога гӀеххьа горгдина а, деха а ду кхечу эрзу тайпанчеранчул. ТӀоман шораллин барамца, иза герга ду куьйран эрзунашна, масала, [[Эрзу-буйдол]]ан, амма цунах къаьсташ шуьйро а, тӀома даьлчи диллина хуьлу мохтухург санна.<ref name="Gensbol316">{{книга|автор=Benny Gensbøl.|заглавие=Collins Birds of Prey|pages=316}}</ref> При парении птица пальцеобразно расставляет передние маховые перья.<ref name="Dementiev">{{книга|автор=Дементьев Г., Гладков Н.|заглавие=Птицы Советского Союза|том=1|год=1951|издательство=Советская наука}}</ref>
[[Файл:Aquila chrysaetos -captive -head-8a.jpg|мини|ГӀиргӀан корта]]

Доккхачу олхазаран месийн бос хийцало таьӀна-боьрачун тӀиера Ӏаьржа-боьра кхаччалц дешийн бесара месашца коьртан тӀехьа а, лаг тӀехь а, иза бахьнехь ингалсан маттахь цуьнан цӀе «дешийн эрзу» ({{lang-en|Golden Eagle}}) йу. Тилла йаьллачул тӀаьхьа месан наггахь хуьлу шекъан бос, тӀаьхьа дӀаболу иза. Сте а, боьрша а цхьаьна басахь йу. Къуона олхазарш тера ду даккхийчарех, амма къаьста алсама таьӀна месашца (хьалхарчу шарахь дерриг аьлча санна Ӏаьржа), хуьлу «сигналан» кӀайдарг тӀоман лакхарчу а, лахарчу а агӀора, ткъа иштта сирла цӀога, таьӀна асанца йисташкахула. [[Орнитологи|Орнитологашна]] хетарца, кӀайдаргаш ша тайпа билгало йу йаккхий эрзун дераллех ларйеш йолу, цаьрга ца лало кхин экханаш шайн дозанахь хилчи. Оцу билгалонаша таро ца ло шен бен шен боцу махкахь бан, амма таро ло цигахь даар лаха.<ref name="Steenhof" /> ТӀаьххьара бос схьаоьцу 4—6 шо долуш, тӀаьхь-тӀаьхьа хӀора массаза туьлу йоккха кеп схьаоьцуш. БӀаьргаш таьӀна-мокха, зӀок таьӀна, [[меран дукъ]] а, когаш а можа. КӀорнеш схьадовлуш кӀайн сиро ачан месаш йолуш хуьлу, иза тӀаьхьа хийцало цӀена кӀайн басца. Когаш ницкъ болуш ду, чӀогӀа онда мӀарашца, кхечу эрзуйн санна пӀелгаш тӀекхаччалц месаш йевлла ду.<ref name="Mullarney" /><ref name="Gensbol316" /><ref name="Dementiev" /> Ораллин хенал тӀаьхьара [[тилар]] хенаца озийна ду мартера-апрелера сентябрь кхаччалц, цу тӀе цхьайолу тӀоман тӀиера месаш хӀора шарахь а ца хийцало.<ref>{{книга|автор=S. Cramp, K. E. L. Simmons.|заглавие=The Birds of the Western Palearctic|часть=Vol. II&nbsp;— Hawks to Bustards|издательство=Oxford University Press|год=1980|pages=244}}</ref>

ГӀиргӀан йалх бухара кеп билгалйолу, уьш къаьста барамашца а, месийн бесца а (ма-дарра хьажа декъехь [[#Классификаци а, бухара кепаш а|Классификаци а, бухара кепаш а]]).

=== БӀаьрса ===
[[Файл:Golden-Eagle-Szmurlo.jpg|мини|160пкс|ГӀиргӀан ду чӀогӀа ира бӀаьрса — адаман къегина сурт гучехь, олхазаро къастадо гулделла бес-бесара тӀадамаш.<ref>{{статья|автор=Зайцев А.|заглавие=Краткая история глаза|издание=Знание&nbsp;— сила|год=2003|том=3|ссылка=http://www.znanie-sila.ru/online/issue_2065.html}} {{недоступная ссылка|http://www.znanie-sila.ru/online/issue_2065.html|число=06|месяц=01|год=12}}</ref>]]
ГӀиргӀан, кхечу эрзуйн, ткъа иштта [[Куьйранаш|куьйранийн]] а, [[Лечанаш|лечанийн]] а санна, чӀогӀа ира бӀаьрса ду, амма сирлачу хенахь бен дац. Иштта, масала, пхьагал оцу эрзон го ши километр генара.<ref>{{cite web|url=http://www.ebiomedia.com/Eyes/What-animal-has-the-sharpest-eyesight.html|author=Molly Kirk, David Denning.|title=What animal has the sharpest eyesight?|work=BioGalleries|publisher=BioMedia Associates|accessdate=1 декабря 2009|deadlink=404|archiveurl=https://web.archive.org/20081123090618/www.ebiomedia.com/Eyes/What-animal-has-the-sharpest-eyesight.html|archivedate=2008-11-23}}</ref> Сихха объектан барам а, йукъаметтиг а билгалйоккху цхьа могӀа адаптацеш, кхиина эволюци бахьнехь. Даккхий бӀаьргийн таро йу схьаган кхин а доккха сурт [[бӀаьргана са гойту пардо]]н чохь, ткъа гуттаре доккха серлонна экама клеткийн чордалло до иза цӀена а, къаьсташ а. Цуьнца цхьаьна хӀора бӀаьрга чохь цхьаъ ца хуьлу кхечу дийнатийн санна, ткъа шиъ центран кӀаг — рецепторийн максималан концентрацин зонаш (иштта башхалла йу цхьадолчу кхечу олхазарийн тобанийн, царна оьшу тӀех сов тергонан концентраци — [[Колибри (доьзал)|колибри]], [[Зимородканаш|зимородкаш]], [[ЧӀегӀардигнаш|чӀегӀардигаш]]).<ref name="Ferguson-Lees">{{книга|автор=James Ferguson-Lees, David A. Christie.|заглавие=Raptors of the world|год=2001|издательство=Houghton Mifflin Harcourt|pages=54—55}}</ref> Башха хӀозкепара дилха сиха фокус до [[йоӀбӀаьрг]]ан едда йоьдучу дийнатан, гучура йан а ца йойтуш — башхалла йевза аккомодации цӀарца.<ref name="Jones2007">{{статья|автор=Michael P. Jones, Kenneth E. Pierce, Daniel Ward.|заглавие=Avian Vision: A Review of Form and Function with Special Consideration to Birds of Prey|издание=Journal of Exotic Pet Medicine|год=2007|том=16|номер=2|pages=69—87}}</ref> Лелаш долу логан таро йу йухахьовза 270 градусе кхаччалц, [[БухӀакепарнаш|бухӀанийн]], цуо таро ло хаъал гаран сектор йоккха еш.<ref>{{cite web|url=http://www.sandiegozoo.org/animalbytes/t-golden_eagle.html|title=Birds: Golden Eagle|work=Animal Bytes|publisher=San Diego Zoo|accessdate=1 декабря 2009|archiveurl=https://www.webcitation.org/612p3LXVC|archivedate=2011-08-19}}</ref> ЦӀоцкъамаш тӀехула хебарша, экханашна буьрса «оьгӀазе» кеп хуьлийта, бӀаьргаш лардо къегина маьлхан серлонах, ткъа шолгӀа бӀаьрг таӀбаран пардоно бӀаьрга хӀума ца йахийта лахарчу декъехь. Адамашца гӀиргӀан цхьаьна догӀу, наггахь бен йоцу  акхаройн [[бинокулйаран бӀаьрса]] а, беснаш а — хьалхарчо таро ло цхьаьнатоха шинне а бӀаьрган сурт, кхуллу стереоскопин эффект, шолгӀа тойо билгалйаккхархьама меттаха ца йолу объект меттигера.<ref name="Jones2007"/>

=== ТӀома дахар ===
[[Файл:BK1D8493.jpg|мини|слева|ГӀиргӀа тӀомахь]]
Йуург лохуш ГӀиргӀа дукха хьолахь шортта Ӏа хьаладоьдучу довхачу хӀаваэхь мотт лоьцуш, тӀемаш кӀеззига айина дегӀан тӀехула, V-кепара хьалхадахийтина, ткъа церан жигаралла йуьсу минимум.  Талларан кхин хьесап — [[куьйра]] санна жимачу локхаллехь шершар. ТӀома дахар дайн а, маневран а, чӀогӀа а, кӀоргера а тӀемаш лестош хуьлу. Эрзуно атта урхалла до чӀогӀа сиха мох хилчи а.<ref name="Gensbol316+2">{{книга|автор=Benny Gensbøl.|заглавие=Collins Birds of Prey|pages=316—318}}</ref> Шен ижу гича, ГӀиргӀа цунна тӀаьххье чухьоду, цигахь цуьнан сихаллин барам кхочу {{s|240—320 км/ч}}.<ref>{{cite web|url=http://www.nature.ca/notebooks/english/gldeagle.htm|title=Golden Eagle|work=Natural History Notebooks|publisher=Canadian Museum of Nature|accessdate=30 ноября 2009|archiveurl=https://www.webcitation.org/612p3rtpS|archivedate=2011-08-19}}</ref>

=== Аз ===
[[Файл:Golden eagle.ogg|мини|ГӀиргӀан аз]]
ГӀиргӀа — дукха доьку олхазар дац, дека коьртаниг токан тӀома лелаш, кӀорнешца дистхуьлуш, мохк ларбеш а. Наггахь тӀомахь хеза дуткъа мелодин шок «клюх…».<ref name="Mullarney" /> Цул сов, хьоькху эрзушна гергара болу мохь, иза кӀеззиг тера хета жӀаьла летарх, амма  — [[можа тӀуьска олу аьрзу]], [[аренашкара аьрзу]]но йа [[орлан]]о санна «къакъ-къакъ-къакъ» ца до.<ref name="ecoclub">{{cite web|url=http://ecoclub.nsu.ru/raptors/species/aquila_chr.shtm|author=Карякин И.|title=ГӀиргӀа (Aquila chrysaetus)|work=Видовые очерки|publisher=Сервер экологических организаций Южной Сибири|accessdate=2 декабря 2009|archiveurl=https://www.webcitation.org/612p4f1qR|archivedate=2011-08-19}}</ref>

== Даржар ==

=== Ареал ===
[[Файл:Swiss National Park 041.JPG|thumb|250px|Дечиган ораматан асанал лакхара лаьмнаш — ГӀиргӀа оьшу [[биотоп]] йу. Сурт тӀехь — [[Швейцарийн къоман парк]]ера лаьмнийн панорама.]]

ГӀиргӀа даьржина доккхаха долчу [[Голарктика]]н декъехь. Къилбаседа Америкехь бен бо коьртаниг континентан малхбуза агӀора [[Аляска|Аляскера]] [[Бруксан дукъ]]ан къилбехьа [[Мексика]]н йуккъерчу кӀошташка кхаччалц, ткъа иштта, кӀеззига [[Канада]]н, [[АЦШ]]н малхбузехь.<ref name="Kochert">{{статья|автор=M. N. Kochert, K. Steenhof, C. L. McIntyre, E. H. Craig.|заглавие=Golden Eagle (Aquila chrysaetos)|издание=Birds of North America (A. Poole (ed.), F. Gill (ed.))|год=2002|том=684|pages=1—44}}</ref> Къилбаседа Африкехь деха цхьаццанхьа [[Марокко]]н малхбалехьа [[Тунис]]е кхаччалц, ткъа иштта [[ЦӀен хӀорд]]ан бердашкарчу кӀошташкахь. Европехь бенийн ареал къорза йу, йоьзна йу коьртаниг къилбан а, йуккъерачу декъан а лаьмнийн кӀоштех, [[Шотланди|Шотландехь]], Къилбаседа [[Скандинави|Скандинавехь]], [[Кавказ]]ехь, [[Туркойчоь|Туркойчохь]] (Азин дакъа а лоцуш), ткъа иштта акъарех [[Белорусси|Белоруссехь]], [[Балтикайист]]ехь, [[Росси|Россехь]]. Хаало Латтайуккъерачу хӀордан гӀайренаш тӀаьх — [[Балеарийн гӀайренаш|Балеарийн]], [[Корсика]]н, [[Сардини]]н, [[Сицили]]н, [[Крит]]ан.<ref name="Gensbol141+5" /><ref name="Dementiev" /> Азехь даьржина къилбехьа [[Синайн ахгӀайре]]н тӀехь, [[Ӏиракъ]]ахь, [[Иран]]ехь, [[ОвхӀан]]ехь, [[Гималай]]н къилба басешкахь, ломан къилбаседан [[Мьянма|Мьянмехь]], цийн [[Юньнань]] провинцехь. Цул сов, бенаш до японин [[Хонсю]] гӀайрен тӀехь, хила тарло, [[Хоккайдо]]хь а, [[Сикоку]]хь а.<ref name="Stepanyan" />

Йаьржина [[Росси]]йн 3/4 махкахь, амма массанхьа а кӀезиг йу, бен бо шишша цхьаьна ховшуш. Хаало йерриг аьлча санна хьуьнан зонехь ([[хьуьнтундра]]н аса а, [[Амурйистте]] йоцург), мехкан къилбехьара лаьмнашкахь ([[Кавказ]]ехь, [[Саянаш|Саянашкахь]], [[Алтай]]хь), ткъа иштта [[Приморьен мохк|Приморьен]] къилба йистехь [[Ханка (Ӏам)|Ханка]] Ӏоман кӀоштахь.<ref name="biodat">{{cite web|url=http://www.biodat.ru/db/rb/rb.php?src=1&vid=283|title=Беркут Aquila chrysaetos|work=Красная книга России|publisher=BioDat|accessdate=2 декабря 2009|archiveurl=https://www.webcitation.org/612p5f9p4|archivedate=2011-08-19}}</ref> Европин декъехь йаьржина къилбаседехьа [[Колан ахгӀайре]]н тӀехь 69° къ.-с. ш. кхаччалц, [[Архангельск]]ан кӀошта кхаччалц, [[Печора (хи)|Печоран]] атагӀахь 67° къ.-с. ш. кхаччалц. [[Малхбуза Сибрех]]ахь бен туху къилбаседехьа 68° къ.-с. ш. кхаччалц, [[Малхбален Сибрех]]ахь 71° къ.-с. ш. кхаччалц, [[Генара Малхбале]]хь [[Мали Анюй]] эркан атагӀе кхаччалц, [[Анадырь|Анадыран]] а, [[Камчатка|Камчаткин]] а бассейнан къилбаседа декъе кхаччалц.<ref name="Stepanyan">{{книга|автор=Степанян Л. С.|заглавие=Конспект орнитологической фауны России и сопредельных территорий|место=М.|издательство=Академкнига|год=2003|страницы=98—99}}</ref>

=== Миграцеш ===
Леладо дукха хьолахь цхьаьна меттигехь долу дахар. Ареалан къилбаседа периферехь бен (55-гӀа параллелал къилбаседехьа<ref name="nps">{{cite web|url=http://www.nps.gov/akso/parkwise/Students/ReferenceLibrary/DENA/GoldenEagles/2000%20Golden%20Eagle%20Fact%20Sheet.pdf|author=Carol McIntyre.|title=2000 Golden Eagle Fact Sheet, Denali National Park and Preserve|publisher=U.S. National Park Service|accessdate=5 декабря 2009|archiveurl=https://www.webcitation.org/612p6K1vH|archivedate=2011-08-19}}</ref>) Россехь а, Къилбаседа Америкехь а, олхазарш толлу дийнаташ (масала, [[дӀамаш]]) Ӏаьн дӀайийшича, цхьа дакъа ГӀиргӀанаш кхелха къилбехьа, тӀаккха а бенан ареалан йа гена ца йоллуш. Къуона олхазарш алсама кхелха гена, кхечарал хьалха а доьлху, гена а доьлху. Йаккхий эрзуш гӀерта бенашна гена ца йовла, оьшучу хенахь кӀеззига къилбехьа таьӀа. Лаьмнашкахь ГӀиргӀанаш охьакхелха, Ӏай луо кӀезиг долчу атагӀешка. Къилбаседа Америкехь гуьйренан кхалхар долало сентябрехь, йухадерзар февраль болалуш а, тӀаьхьа а.<ref name="Handbook">{{книга|автор=J. M. Thiollay. Family Accipitridae (Hawks and Eagles) in del Hoyo, J., Elliott, A., & Sargatal, J., eds.|часть=Vol. 2 New World Vultures to Guineafowl|заглавие=Handbook of the birds of the world|место=Barcelona|издательство=Lynx Edicions|год=1994}}</ref>

=== Деха меттигаш ===
[[Файл:Nid d'Aigle.JPG|thumb|250px|ГӀиргӀан бен французийн [[Альпаш]]кара тархаш тӀаьхь.]]
[[Файл:Aquila chrysaetos MHNT.ZOO.2010.11.88.3.jpg|thumb| ''Aquila chrysaetos'']]
Охьаховшу тайп-тайпанчу йиллина а, ах йиллина а адам кӀезиг кхочучу ландшафташка, царна йукъахь [[тундра]], [[хьунтундра]], коллаш евлла меттигаш, лекха гӀад долу базанан а, ийна хьаннаш а диллинчу дакъош долу, [[аре]], [[ахгӀум-аре|ахгӀум-аренан каньонаш]]. Уггаре а луьста хевшина гунаш долу меттигашкахь а, лаьмнашкахь а, бенийн муьрехь хаало лаьмнаш йуккъеррачура атагӀашкахь, [[Альпийн аса|альпийн байнаш тӀехь]] 3600 м хӀордан тӀегӀанал лакхахь.<ref name="Kochert" /> Аренийн хьаннашкахь дукха хьолахь хоржу тӀе дитташ девлла [[Сфагнум|сфагнуман]] [[уьшал]]ийн «гӀайренаш», эркан атагӀан басеш. Бен бархьама а, садаӀа а хоржу, тӀекхача хала долу, тархийн тӀегӀанаш йа даккхий стомма геннаш долу дитташ. Дааран мохк бу бенан тӀиера 7 км радиусехь — дукхаха дерг, уьш шуьйра йиллина, тӀехь пхьагалаш а, дехкий а, кхин даа мегар долу олхазарш долу аренаш йу — масала, уьшалаш, эркийн атагӀаш, хьаькхна а, [[Йаьгна хьун|йаьгна]] а хьаннаш, [[верескан эрна латта]]ш а, [[байда]]наш.<ref name="fs">{{cite web
 | url         = http://www.fs.fed.us/database/feis/animals/bird/aqch/all.html
 | author      = Julie L. Tesky.
 | title       = Aquila chrysaetos
 | work        = Fire Effects Information System
 | publisher   = U.S. Department of Agriculture, Forest Service,
Rocky Mountain Research Station, Fire Sciences Laboratory
 | accessdate  = 3 декабря 2009
 | archiveurl  = https://www.webcitation.org/612p78aax
 | archivedate = 2011-08-19
}}</ref> Йуькъачу хьун чохь ГӀиргӀано ца толлу — тӀемаш даккхий хиларо дитташ йуккъехула лела ца долуьйту.<ref name="Dementiev" />

== Йуург ==

=== Рацион ===
Толлу тайп-тайпанчу олхазаршна, царна йукъахь даккхийнарш а, атта йула меттигерачу хьолашка, билгалчу шеран заманахь. Дукха хьолехь рационехь хуьлу [[дӀамаш]], [[оьпанаш]], [[пхьагал]]ш, [[пашбукъаш]], [[скунсаш]], [[Лаьттан уьнтӀапхьид|уьнтӀапхьидаш]] (масала, Болгарехь 20 % гергга даар уьнтӀапхьидех ду). Наггахь тӀекхета шел а даккхийчу дийнаташна, коьртаниг цомгашчарна а, кӀорнешна а — [[гӀела]]шна, [[лу]]шна, [[масар]]шна, [[уьстaгӀ]]ашна.<ref name="Gensbol141+5" /><ref name="fs" />

[[Файл:Marmot killed.jpg|thumb|left|250px|ГӀиргӀано цистина [[Альпийн дӀам]]ах йисинарг — иза коьрта даар ду оцу экхан бенийн муьрехь [[Альпаш]]кахь.]]
Советийн литературехь ГӀиргӀан ижун йукъахь хьахайо тайп-тайпана [[цоьсту экханаш]] ([[дехкий]]), [[зу]]ш, [[хьуьнан салор]]аш, [[горностай]]ш, [[тарсал]]ш, [[цхьогалш]], дина дукха хан йоцу [[Къилбаседа сай|къилбаседа сеш]], [[лу]]ш. Дукха хьолахь толлу олхазаршна — [[сира-сийна  кхокха]]рчашна, [[къоракуотам]]ашна, [[акха котам]]ашна, [[кӀайн моша]]нашна, [[лекъ]]нашна, [[Бад|бедашна]], [[чӀерийлоьцургаш]]на, цӀера [[ГӀаз|гӀезашна]], [[БухӀакепарнаш|бухӀанашна]], [[куьйранаш]]на.<ref name="Dementiev" /><ref name="fs" /> Ареалан къилбехьа дуу [[лаьхьа]]рчий, [[пхьид]]арчий, кхин текхаргаш а, латта-хин дийнаташ а. Реза хиларца йуу къен йелларг, шийлачу заманахь муххале а.<ref name="Gensbol141+5" /><ref name="Dementiev" /> Америкин [[Монтана]] а, [[Техас]] а штаташкахь бинчу талламашца, Ӏаламехь дийнахь-буса гӀиргӀан даар 1,5 кг жижиг ду.<ref name="Collopy1983">{{статья|автор=M. W. Collopy.|заглавие=A comparison of direct observations and collections of prey remains in determining the diet of golden eagles|издание=Journal of Wildlife Management|год=1983|том=47|номер=2|pages=360—368}}</ref> Оьшуш хилча иза хӀума ца йууш пхеа кӀирне йалало.<ref name="Dementiev" />

=== Талларан кепаш ===
[[Файл:Golden Eagle (Aquila chrysaetos).jpg|thumb|right|Ижуца.]]
Ца дебачу шеран заманашкахь толлу шишша цхьаьна. Даар лацаран говзалла йоьзна хуьлу хенан-хӀоттаме хьаьжжина. Декхна дийнахь гӀиргӀа дукха хьолахь кхозу лакха стиглахь йа [[куьйра]] санна лахахула шерша. Кхин талларан вариант амалехь йу кхуьланчу дийнан — кӀело йар, олхазар собарца ларйо шен ижу дитт тӀиера йа тарх тӀиера охьахьоьжуш. Шен ижу гича эрзу сиха тӀемаш детташ чухьоду ижун. Лацаран а, йиеран а хьесап хьоле хьаьжжина хуьлу. Дукхах дерг гӀиргӀано цхьаьна когаца ижу коьрта тӀиера лоцу, ткъа шолгӀачунца букъ тӀиера лоцу, букъадаьӀашк йуо гӀерташ. Наггахь ижун вортан тӀе ира зӀок етта, пхенаш хедош. Дуьхьало ен йоккхачу дийнатан мосийттаза тӀемаш туху букъ тӀехь баланс латтош.

Эрзу йоккха мел хуьлу талла дика толлу. Къуона, доккха хиланза олхазаро ца лоцу ткъа пхьагалах цхьаъ бен, амма тӀаьхьуо дика говза Ӏема иза, ижу йада гӀортале схьа а лоцуш. Хала лацало ижу, масала, акха боргӀал йа моша, ГӀиргӀано сихха йуьту. Олхазаро шен мӀарашца дӀахьо 4—5 кг жижиг, дебачу муьрехь дукха хьолахь бена дӀайахьале цоьсту кийсагашна. Нагахь ижу дикка йоккха елахь, эрзу йух-йуха йухайогӀу, йелла хӀуманаш лелхош, масала [[тилла гӀиргӀа]]наш.<ref name="Gensbol141+5" /> Наггахь эрзуш схьайоккху кхечу олхазарашкара ижу, шайн йа кхечу тайпана. Масала, Канадехь иштта меттигаш дуккха а хааелла [[цӀиен цӀога долу канюк]]ца (''Buteo jamaicensis'').<ref>{{статья|автор=D. Dekker.|заглавие=Hunting behavior of golden eagles, Aquila chrysaetos, migrating in southwestern Alberta|издание=Canadian Field-Naturalist|год=1985|том=99|pages=383—385}}</ref>

== Дебар ==
ГӀиргӀанаш деба йолало диъ-пхиъ шо долуш, наггахь тӀаьххьара месийн духар схьаэцале.<ref name="Gensbol141+5" /><ref name="Steenhof">{{статья|автор=K. Steenhof, M. N. Kochert, T. L. McDonald.|заглавие=Interactive effects of prey and weather on golden eagle reproduction|издание=Journal of Animal Ecology|год=1997|том=66|pages=350—362}}</ref> [[Моногами]]н  олхазар долун дела, оцу эрзуно шен боьршачу олхазаран тешам латтабо дуккха а шерашкахь, шолгӀа олхазар дийна мел ду. Нагахь олхазар хьен ца дахь, цхьаьна бенан дакъа леладо масех шарахь, кхин тӀе стечо а, боьршачо а бен ларбо экханех дерриг шарахь, Ӏай а гӀерта иза ца бита.

=== Пхоран ловзарш ===
Пхоран зама шоралле а, охьахааран тӀегӀане хьаьжжина хуьлу февралера апреле кхаччалц болчу муьрехь.<ref name="sevin">{{cite web|url=http://www.sevin.ru/vertebrates/index.html?Birds/155.html|author=Назаренко Е. А., Бессонов С. А.|title=Aquila chrysaetos (Linnaeus, 1758) — ГӀиргӀа|work=Позвоночные животные России|publisher=[[Институт проблем экологии и эволюции имени А. Н. Северцова РАН|Институт РАН им. А.&nbsp;Н.&nbsp;Северцова]]|accessdate=4 декабря 2009|archiveurl=https://www.webcitation.org/612p7bkY6|archivedate=2011-08-19}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121102203620/http://www.sevin.ru/vertebrates/index.html?Birds/155.html |date=2012-11-02 }}</ref> Оцу хенахь шинне а олхазаро йо тайп-тайпана хӀаваан фигураш. Уггаре хазачех цхьа фигура лору эрзоша а, канюкаша а йеш йолу «гирляндан» фигура, йоккха амплитудица тулгӀен кепара тӀома лелар, иза йан тарло цхьамма а, шимма а. И трюк йеш эрзу лакха а йолий, белаш дӀасайоьллий, тӀоман йуьхьигаш цӀогана тӀе а таӀайой чухьоду нисса охьа. Лахахь олхазаро цӀеххьана хуьйцу йоьду агӀо, йухакхетаран сенца хьалахьоду тохарлерачу локхалле. Хьалайаьлча эрзон сихалла йов, масех тӀам тухий йуха а охьахьоду, хьалхалера вираж йеш.<ref>{{статья|автор=David H. Ellis.|заглавие=Development of behavior in the Golden Eagle|издание=Journal of wildlife management|год=1979|том=43|номер=4|pages=90—91}}</ref> Кхин гойту белхаш — вовшашна тӀома тӀаьхьа идар, тӀелета кепаш хӀиттор, мӀараш гайтар, цхьаьна хӀаваэхь хьийзар.<ref name="Kochert" /><ref name="usbr">{{cite web|url=http://www.usbr.gov/uc/progact/animas/pdfs/EagleMonitorRep.pdf|title=Golden Eagle monitoring at Carbon mountain: Final summary report for the 2003—07 breeding seasons|publisher=U.S. Bureau of Reclamation|accessdate=4 декабря 2009|archiveurl=https://www.webcitation.org/612p8tbUp|archivedate=2011-08-19}}</ref>

=== Бен ===
Дебачу заманахь мохк дика ларбо кхечу экханех, амма олхазарш шайн [[бен]] ларбина ца Ӏаш, шайн декъан дозанаш а лардо, «хьеший» лелхабо дозанал арахьа.<ref name="Marzluff">{{статья|автор=J. M. Marzluff, S. T. Knick, M. S. Vekasy, L. S. Schueck, T. J. Zarriello.|заглавие=Spatial use and habitat selection of golden eagles in southwestern Idaho|издание=Auk|год=1997|том=114|номер=4|pages=673—687}}</ref> Бен туху олхазарш, адамо хьие дича, наггахь бен дуьхьало йан ца гӀоьрта, латаран меттана чӀогӀа атта дӀакхуьйсу тевна а, кӀорнеш а, гуттаренна а йуьту и кӀошт.<ref name="Ryabitsev" />
[[Файл:Steinadler Baby vierzehn Tage alt 12052007 01.jpg|thumb|left|250px|ХӀоа а, чо баьлла кӀорни а]]

Бен бар а, иза кечбар а охьахевшина гӀиргӀаний шере а долу, амма жигараллин мур богӀу январь чекхболуш март болалуш болчу муьрехь.<ref name="Watson">{{книга|автор=Jeff Watson.|заглавие=The Golden Eagle (T & AD Poyser)|место=London|год=1997|издательство=Academic Press}}</ref> ХӀора доьзалан цхьана хенахь шийтта бен хила тарло<ref name="Savage">{{книга|автор=Candace Savage.|заглавие=Eagles of North America|место=Vancouver|год=2000|издательство=Greystone Books|pages=11—22}}</ref>, уьш хуьйцуш леладо, амма ши-кхоъ бен лела-м ца бо<ref name="Ryabitsev" />. Дукхаха долу бенаш дукха шира хуьлу — иза гойту бенан бухарчу даьӀахкаша. ХӀора шарахь бенаш карладоху, тодо. Бен лаьтта меттиг — диттан шалго йолу меттиг йа стомма га, тархийн лахьта йа йист, наггахь адамо йина меттиг ([[геодези]]н чардакх<ref name="ecoclub" />, [[электродӀайаларан аса|лакхаравольтан аса]]<ref name="Malchevsky">{{книга|автор=Мальчевский А. С., Пукинский Ю. Б.|заглавие=Птицы Ленинградской области и сопредельных территорий|издательство=Изд-во Ленинградского университета|год=1983|место=Л.}}</ref>, [[механ хьер]]<ref name="Kochert" /> кхин дӀа а). Харжам боьзна дахаран кӀоште хьаьжжина — масала, Российн доккхаха долчу декъехь (мехкан къилбера ломан кӀошташ йоцурш) уьш до даккхий баганан дитташ тӀаьхь. Евразехь алсама хуьлу [[зез]] а, [[бага]] а, амма хила тарло иштта [[Сибрехан кедр|кедр]], [[мах]], [[дакх]] йа [[база]].<ref name="ecoclub" /> Америкехь дукха хьолахь лелайо [[харцтсуга]] а, [[можа зез]] а.<ref name="Campbell" />

Диттан тӀехь гӀиргӀан оьшу жима хилла а йиллина меттиг бенан тӀекхача — хьуьнхахь иза хила тарло дитташ, шира некъ, ирзу, гунан басе, уьшалан йист. Кхин цхьа бехкам — бен ларбелла хила беза чӀогӀачу мехах а, малх тӀекъагарх а, цара кӀорнешна гӀуочу агӀора Ӏаткъам бо.<ref name="MacLaren">{{статья|автор=P. A. MacLaren, S. H. Anderson, D. E. Runde.|заглавие=Food habits and nest characteristics of breeding raptors in southwestern Wyoming|издание=Great Basin Naturalist|год=1988|том=48|номер=4|pages=548—553}}</ref> Бенан локхаллин башхалла йац (меттигаш нисъелла 0 - 107 м<ref name="Kochert" /> лакхахь болуш), нагахь цунна тӀе йоккха экха ца кхочуш хилчахьана, масала [[боьра ча]] йа [[росомаха]]. Дебачу хенахь дитташ тӀиера бен, бо кондаран лахарчу а, йуккъерчу а декъехь 10 - 18 м лакхахь, геннаш дикка стомма а, чӀогӀа а долчохь, бенан а, кӀорнийн а дозалла лайта. Стаммий геннех дина бенаш даккхий хуьлу — диаметрехь 1—2 м, локхаллехь 0,5—1,9 м.<ref name="ecoclub" /> Кхечу гергарчу тайпанех къаьстиш ГӀиргӀано даиман а буха йуду стохкалера буц, чкъор, [[корсам]], ткъа бенан йисташкахула сийна баганан йа наггахь гӀан тайпана диттийн а, коллийн геннаш дохку.<ref name="ecoclub" /><ref name="Campbell" /> Баннаш чохь иштта хила тарло месаш, йайина дийнатийн цӀоканаш, иза ша-тайпа бух бу.<ref name="Ryabitsev" /> Бен цӀена лелабо — буха йаржориг тевна диллале йаржийна ца Ӏа, кӀорнеш дохуш а, уьш даккхий хилла арадовлалц керла йаржайо. ХӀора шарахь тобо, кхин тӀе а бо бен, тӀаьхь-тӀаьхьа боккха беш. Бенан стаммийчу геннашна йукъахь хьозарчий даха тарло, уьш гӀиргӀано тергал ца до.

==Хьажа кхин==


==Хьажоргаш==


[[Категория:Олхазарш]]