Цхьогал

Цхьогал

Цхьогал

нох. Цхьогал (лат. Vulpes vulpes) олу. Цхьогалаш дуккху а мехкашкахь хуьлуьш ду Европехь, Азехь, Ӏамерикехь.

• Иштта Генарчу Къилбаседера, Къилбе дозанашка кхаччалц болчу вайн махкахь а ду цхьогалаш. Уьш хуьлу ламанашкахь а, генарцу цанашлахь а, хин тогӀешкахь а, гӀамаран аренашкахь а. Ӏаьмнаш дочу метте а кхочу уьш хин олхазаршна тебаш.
• Цхьогал массо а адамашна девзаш экха ду. Иза туьйранашкахь а дуьйцу. Цунах лаьцна кицанаш ду, баснеш ю. Дийцашкахь а, туьйранашкахь а цхьогал хӀиллане, хьекъале гойту.
• Таллархоша гобина кӀелхьарадала аьтту боцуш дисна цхьогал. Цхьана агӀор екъчу бацах летта йогуш цӀе хилла. Вукху агӀор догӀуш хи хилла. Кхин даха меттиг боцуш дисчи, хи чу иккхина цхьогал. Цигга дуьхьал хьаьлхина таллархойн жӀаьлеш. Цхьогал хи чуьра хьала а даьлла, дега ца луш, цӀарах чекх иккхина. ЦӀарах чекх а иккхина, ткъех метар дехьа даьлчи таллархошкахьа юха а хьаьжна, дега а делла, дедда дӀадахна цхьогал.

<...>жӀаьлеш тӀаьхьадевлла ша эккхийчи шен лар яйа

<...> а. Лай тӀехула лар юьтуш ца доду иза. Шен лорах

<...> ваккха пхьагалан лорах доду иза, я шен шир-

<...>йлехь цхьана метта хьийзаш гобоха, басеш-

<...> кахь шалха, кхолха лар йо цо. Эккхийна

<...>у тӀехь, гондахьара меттигаш гунйолчу мет-

<...>хьогал.

<...>а хӀума хаа лууш хуьлу иза. Стаг хьуьнах чу

<...>ххье тебаш дӀадоьду цхьогал, цо хӀун леладо

<...> ахь Ӏуьллуш аьчкан гӀутакх, я кхин тайпа хӀума гичи, цунна го а тесна хӀун ю ца хьожуш дӀа ца доьду иза.

• Адамашна герга гӀорта а даьхьа цхьогал. Шен ка яьллачхула нехан буьн чуьра котам а хьо цо. Ӏаьнан заманчохь, мацделчи, эвла йисте дӀакхиссинчу кхеллешна юккъехула хьийза иза шена яа хӀума лоьхуш. Цхьогало дехкий а, лаьхьарчий а, моьлкъарчий а, цӀазарчий а, олхазарийн кӀорнеш а, церан тойнеш а, лаьттахь тойна даккха хиъна олхазарш а доу. Наггахь цуьнан аьтту хуьлу къорза-къиг, кхин долу олхазар лаца а. Къорза къийгаш цкъа лаьтта ховшуш, тӀаккха диттан гаьн тӀе ховшуш кхерстачу хенахь текхаш, тебаш царна гун долу герга а доьдий, делла муттуьйтуш, когаш дӀа а хоьций, охьадуьжу цхьогал. Къийгаш цунна го туьйсуш герга гӀурту. БӀаьргаш мала коьртехьа йолу къиг. Циггахькаде катуху цхьогало. ХӀурдан йистошкахула тулгӀеша юьстахтесна чӀеран кӀорнеш а йоу цхьогало, хьаьъначу хи чуьра чӀара а лоцу. Цо юуш мел йолу хӀума билгалъяьккхичи, цо ца юуш хӀума ян а юй техьа олий хета. Хасстоьмаш, стоьмаш боу цо.
• Цхьогалан дахка ловзош сакъерало. Дехкан Ӏуьрга тӀе лерг а дуьллий, ладугӀу цо. ТӀаккха и меттиг охку. Дахка гучубаьлчи, когаца ирах а кхуьссуш ловзабо, хьалакхоьссанчуьра охьабоггӀушехь дӀакхоллу. И ловзар сахьташкахь дахло цуьнан. Цхьогал цхьана меттехь мотт лоций деха. Яйчу йортахь го туьсу цо ижонна. Лаьттах чу охкий, кечбо цхьогало шен бен. КӀорнешна кӀеда мотт буьллу. Цу чуьра къайлах хьаладала генна дйа шиъ-кхоъ Ӏуьрг доккху цхьогало. Бена чохь кӀур бина и бен ларо таллархо хӀоьттичи, къайлах даьккхинчу Ӏуьргехула арадолий, дӀадоьду цхьогал.
• КӀорнеш дуккху а хуьлу цхьогалан, иттанге кхаччалц. ХӀума дукха йоу цара, сиха кхиа а кхуьу. Церан нанна хала хуьлу уьш кхаба. Царна напгӀа латто гӀерташ, садоӀу хан хила а ца хуьлу нанна. Цхьа йоккхо ижо кеа еъчи иза кӀорнешна хьалха а юьллий, маьлхе а долий охьадуьжу цхьогал. КӀорнеш кхаба гӀерташ ницкъ хуьлий азло иза.
• Цхьана тамашийначу озаца йоьху цхьогало шен кӀорнеш шена тӀе. Доьхьала жоп луш изза до кӀорнеша а. КӀорнеш, ловзачу хенахь нанас ларйо. Жимма а кхерам болуш шеко кхоллаелчи нанас хаам а бой, Ӏуьрга чу ловчкъа уьш.

Нагахь санна лартоллачу жӀаьлина шен кӀорн <...>

и тӀехьаьдчи оцу жӀаьлина Ӏинткъаш а йой, иза<...>

ца кхачийта, жӀаьла шена тӀаьхьа доккху цхьогало<...>

Хаза ду цхьогалкӀорнийн ловзар. Нанас ша<...>

хӀума цхьа хаза бӀаьргаш а керчош, "гӀигӀ" <...>

кхайо цара. Вовшашца ловзар цицига-кӀорн <...>

Вовшех тийсало. Вовшийн цӀога, я лерг<...>

цхьаъ керча, вуьш цунна тӀе тасало.

КӀорнеш кӀеззиг онда евлачи, барзо санн <...>

хьалха деъна олхазар а, жима экха а вовшахд<...>

а Ӏамайо нанас. Аьхке чекхйолуш, я гуьйре йолал <...>

гӀа лаха Ӏема цхьогалан кӀорнеш.

• Цхьогалан дадар чехка ду. Цундела ижонна тӀаьхьа кхуьу иза. Дуккха некъ бало цуьнга. Хи чохь нека дан а хаьа цунна. Дитта тӀе а далало иза. БӀаьрса дика дац цхьогалан. Амма хӀуманах хьожа кхетар а, хӀума хазар а дика ду. Цъьогалан уггаре а луьра мостагӀ борз ю. Берзалой йолчохь цхьогалийн Ӏойла дац.

Цхьогалан цӀокарчий мехала лору. Къаьсттина сира чо болу Ӏаьржа цӀокарчий. И тайпа бос болу цхьогалаш кхобуш а, кхиош а меттигаш ю вайн махкахь.

Цхьогал шозза пайдехь лерина ду, цо ялтийна зуламе йолу садолу хӀуманаш юуш, хӀаллакьеш хиларна а, цӀокарчий яларна а. Бакъду, бецан меаш, акха котамаш кхиочу меттехь ларо дезаш доккха къу ду цхьогал. Атта кара Ӏемаш ду и экха.