ГӀиргӀа: различия между версиями
Adam (обсуждение | вклад) Новая страница: «thumb| Anas platyrhynchos '''ГӀиргӀа'''<ref name="Коблик">''Коблик Е. А., Редькин Я. А., Архипов В. Ю.'' Список птиц Российской Федерации. — М.: Товарищество научных изданий КМК, 2006. — 256 с. ISBN 5-87317-263-3</ref> ({{lang-la|Aquila chrysaetos}}) — Куьйранаш|куьй...» |
Adam (обсуждение | вклад) Нет описания правки |
||
| (не показана 1 промежуточная версия этого же участника) | |||
| Строка 1: | Строка 1: | ||
[[Файл:Maakotka (Aquila chrysaetos) by Jarkko Järvinen (crop).jpg|thumb| | [[Файл:Maakotka (Aquila chrysaetos) by Jarkko Järvinen (crop).jpg|thumb| ГӀиргӀа]] | ||
'''ГӀиргӀа''' | '''ГӀиргӀа''' ({{lang-la|Aquila chrysaetos}}) — [[Куьйранаш|куьйранийн]] доьзалера [[Экха олхазарш|экха олхазарех]] уггаре девзачех цхьаъ, уггаре доккханиг [[Эрзуш|эрзу]]. Даьржина [[Къилбаседа эхиг]]ехь, деха дукхах дерг лаьмнашкахь, кӀезиг деха йиллина аренан ландшафташкахь. Гена долу нах бехачу кӀошташна, адаме шен сагатдайта лууш дац. Ареалан доккхахчу декъехь цхьана меттиге бен туху, деха шишша цхьаьна бена чохь, къилбаседехьа а, лекха лаьмнашкахь а дехаш дерш кхелха кӀезиг ло долчу кӀошташка. Толлу тайп-тайпана экханашна, дукха хьолахь [[пхьагалш]]на, [[дехкий|дехкашна]], дукхачу тайпана олхазаршна. Наггахь тӀелета уьстагӀашна, эсашна, сен кӀорнешна. Бен бо дитт тӀехь йа тӀекхача хала долчу тархаш тӀехь. Тевнахь, дукха хьолахь ши хӀоа хуьлу, амма дукхах дерг цхьа кӀорни бен дийна ца дуьсу. [[Йуккъера Ази|Йуккъера Азехь]] гӀиргӀанаш [[цхьогал]]шна, пхьагалшна, наггахь [[борз|берзлошна]], [[хьех]]ашна промыслан толлуш леладо. | ||
ТӀаьхьарчу бӀешерашкахь гӀиргӀа дайна хьалха даьхначу дукха кӀошташкара — цуьнан бахьна хилира массашкахь хӀаллакдар, [[пестицидаш]] лелор, [[урбанизаци]], латташ бахаман хьашташна лелор. Тахана гӀиргӀа, европера дукхах долу экха олхазарш санна, пачхьалкхан законашца а, правительствошна йукъара барташца а Ӏалашдеш ду | ТӀаьхьарчу бӀешерашкахь гӀиргӀа дайна хьалха даьхначу дукха кӀошташкара — цуьнан бахьна хилира массашкахь хӀаллакдар, [[пестицидаш]] лелор, [[урбанизаци]], латташ бахаман хьашташна лелор. Тахана гӀиргӀа, европера дукхах долу экха олхазарш санна, пачхьалкхан законашца а, правительствошна йукъара барташца а Ӏалашдеш ду. | ||
=== ТӀехулара куц === | === ТӀехулара куц === | ||
[[Файл:Aquila chrysaetos USFWS.jpg|мини|слева|200пкс|Къуона олхазар — тӀемаш тӀехь йаккхий кӀайдаргаш, кӀай цӀога таьӀна йист йолуш]] | [[Файл:Aquila chrysaetos USFWS.jpg|мини|слева|200пкс|Къуона олхазар — тӀемаш тӀехь йаккхий кӀайдаргаш, кӀай цӀога таьӀна йист йолуш]] | ||
Уггаре доккха а, онда олхазар ду эрзу — дегӀан дохалла 76—93 см, тӀемаш дӀасадахийтича 180—240 см | Уггаре доккха а, онда олхазар ду эрзу — дегӀан дохалла 76—93 см, тӀемаш дӀасадахийтича 180—240 см. Стенаш дикка даккхий хуьлу боьршачарел, церан йозаллин барам 3,8 - 6,7 кг йукъахь хуьлу, ткъа боьршачеран 2,8 - 4,6 кг хуьлу. ЗӀок — эрзучун тайпана: лекха, агӀонаш тӀиера тӀеттӀатаьӀна, мӀар санна охьайирзина. Лаг тӀиера месаш гӀеххьа йеха — иштта хуьлу [[Могильник (олхазар)|могильник]] олхазар. ТӀемаш деха шуьйра, кӀеззиг готта ду схьадовлачехь а, тӀехьарчу пиллагехь а, цундела мох лаьцчи тӀехьара тӀоман йист го сеттина латинан элп ''S'' кепара; и амалан башхалла чӀогӀа къаьста къуоначу олхазарийн. ЦӀога гӀеххьа горгдина а, деха а ду кхечу эрзу тайпанчеранчул. ТӀоман шораллин барамца, иза герга ду куьйран эрзунашна, масала, [[Эрзу-буйдол]]ан, амма цунах къаьсташ шуьйро а, тӀома даьлчи диллина хуьлу мохтухург санна. | ||
[[Файл:Aquila chrysaetos -captive -head-8a.jpg|мини|ГӀиргӀан корта]] | [[Файл:Aquila chrysaetos -captive -head-8a.jpg|мини|ГӀиргӀан корта]] | ||
Доккхачу олхазаран месийн бос хийцало таьӀна-боьрачун тӀиера Ӏаьржа-боьра кхаччалц дешийн бесара месашца коьртан тӀехьа а, лаг тӀехь а, иза бахьнехь ингалсан маттахь цуьнан цӀе «дешийн эрзу» ({{lang-en|Golden Eagle}}) йу. Тилла йаьллачул тӀаьхьа месан наггахь хуьлу шекъан бос, тӀаьхьа дӀаболу иза. Сте а, боьрша а цхьаьна басахь йу. Къуона олхазарш тера ду даккхийчарех, амма къаьста алсама таьӀна месашца (хьалхарчу шарахь дерриг аьлча санна Ӏаьржа), хуьлу «сигналан» кӀайдарг тӀоман лакхарчу а, лахарчу а агӀора, ткъа иштта сирла цӀога, таьӀна асанца йисташкахула. [[Орнитологи|Орнитологашна]] хетарца, кӀайдаргаш ша тайпа билгало йу йаккхий эрзун дераллех ларйеш йолу, цаьрга ца лало кхин экханаш шайн дозанахь хилчи. Оцу билгалонаша таро ца ло шен бен шен боцу махкахь бан, амма таро ло цигахь даар лаха. | Доккхачу олхазаран месийн бос хийцало таьӀна-боьрачун тӀиера Ӏаьржа-боьра кхаччалц дешийн бесара месашца коьртан тӀехьа а, лаг тӀехь а, иза бахьнехь ингалсан маттахь цуьнан цӀе «дешийн эрзу» ({{lang-en|Golden Eagle}}) йу. Тилла йаьллачул тӀаьхьа месан наггахь хуьлу шекъан бос, тӀаьхьа дӀаболу иза. Сте а, боьрша а цхьаьна басахь йу. Къуона олхазарш тера ду даккхийчарех, амма къаьста алсама таьӀна месашца (хьалхарчу шарахь дерриг аьлча санна Ӏаьржа), хуьлу «сигналан» кӀайдарг тӀоман лакхарчу а, лахарчу а агӀора, ткъа иштта сирла цӀога, таьӀна асанца йисташкахула. [[Орнитологи|Орнитологашна]] хетарца, кӀайдаргаш ша тайпа билгало йу йаккхий эрзун дераллех ларйеш йолу, цаьрга ца лало кхин экханаш шайн дозанахь хилчи. Оцу билгалонаша таро ца ло шен бен шен боцу махкахь бан, амма таро ло цигахь даар лаха. ТӀаьххьара бос схьаоьцу 4—6 шо долуш, тӀаьхь-тӀаьхьа хӀора массаза туьлу йоккха кеп схьаоьцуш. БӀаьргаш таьӀна-мокха, зӀок таьӀна, [[меран дукъ]] а, когаш а можа. КӀорнеш схьадовлуш кӀайн сиро ачан месаш йолуш хуьлу, иза тӀаьхьа хийцало цӀена кӀайн басца. Когаш ницкъ болуш ду, чӀогӀа онда мӀарашца, кхечу эрзуйн санна пӀелгаш тӀекхаччалц месаш йевлла ду Ораллин хенал тӀаьхьара [[тилар]] хенаца озийна ду мартера-апрелера сентябрь кхаччалц, цу тӀе цхьайолу тӀоман тӀиера месаш хӀора шарахь а ца хийцало. | ||
ГӀиргӀан йалх бухара кеп билгалйолу, уьш къаьста барамашца а, месийн бесца а (ма-дарра хьажа декъехь [[#Классификаци а, бухара кепаш а|Классификаци а, бухара кепаш а]]). | ГӀиргӀан йалх бухара кеп билгалйолу, уьш къаьста барамашца а, месийн бесца а (ма-дарра хьажа декъехь [[#Классификаци а, бухара кепаш а|Классификаци а, бухара кепаш а]]). | ||
=== БӀаьрса === | === БӀаьрса === | ||
[[Файл:Golden-Eagle-Szmurlo.jpg|мини|160пкс|ГӀиргӀан ду чӀогӀа ира бӀаьрса — адаман къегина сурт гучехь, олхазаро къастадо гулделла бес-бесара тӀадамаш. | [[Файл:Golden-Eagle-Szmurlo.jpg|мини|160пкс|ГӀиргӀан ду чӀогӀа ира бӀаьрса — адаман къегина сурт гучехь, олхазаро къастадо гулделла бес-бесара тӀадамаш.]] | ||
ГӀиргӀан, кхечу эрзуйн, ткъа иштта [[Куьйранаш|куьйранийн]] а, [[Лечанаш|лечанийн]] а санна, чӀогӀа ира бӀаьрса ду, амма сирлачу хенахь бен дац. Иштта, масала, пхьагал оцу эрзон го ши километр генара. | ГӀиргӀан, кхечу эрзуйн, ткъа иштта [[Куьйранаш|куьйранийн]] а, [[Лечанаш|лечанийн]] а санна, чӀогӀа ира бӀаьрса ду, амма сирлачу хенахь бен дац. Иштта, масала, пхьагал оцу эрзон го ши километр генара. Сихха объектан барам а, йукъаметтиг а билгалйоккху цхьа могӀа адаптацеш, кхиина эволюци бахьнехь. Даккхий бӀаьргийн таро йу схьаган кхин а доккха сурт [[бӀаьргана са гойту пардо]]н чохь, ткъа гуттаре доккха серлонна экама клеткийн чордалло до иза цӀена а, къаьсташ а. Цуьнца цхьаьна хӀора бӀаьрга чохь цхьаъ ца хуьлу кхечу дийнатийн санна, ткъа шиъ центран кӀаг — рецепторийн максималан концентрацин зонаш (иштта башхалла йу цхьадолчу кхечу олхазарийн тобанийн, царна оьшу тӀех сов тергонан концентраци — [[Колибри (доьзал)|колибри]], [[Зимородканаш|зимородкаш]], [[ЧӀегӀардигнаш|чӀегӀардигаш]]). Башха хӀозкепара дилха сиха фокус до [[йоӀбӀаьрг]]ан едда йоьдучу дийнатан, гучура йан а ца йойтуш — башхалла йевза аккомодации цӀарца. Лелаш долу логан таро йу йухахьовза 270 градусе кхаччалц, [[БухӀакепарнаш|бухӀанийн]], цуо таро ло хаъал гаран сектор йоккха еш. ЦӀоцкъамаш тӀехула хебарша, экханашна буьрса «оьгӀазе» кеп хуьлийта, бӀаьргаш лардо къегина маьлхан серлонах, ткъа шолгӀа бӀаьрг таӀбаран пардоно бӀаьрга хӀума ца йахийта лахарчу декъехь. Адамашца гӀиргӀан цхьаьна догӀу, наггахь бен йоцу акхаройн [[бинокулйаран бӀаьрса]] а, беснаш а — хьалхарчо таро ло цхьаьнатоха шинне а бӀаьрган сурт, кхуллу стереоскопин эффект, шолгӀа тойо билгалйаккхархьама меттаха ца йолу объект меттигера. | ||
=== ТӀома дахар === | === ТӀома дахар === | ||
[[Файл:BK1D8493.jpg|мини|слева|ГӀиргӀа тӀомахь]] | [[Файл:BK1D8493.jpg|мини|слева|ГӀиргӀа тӀомахь]] | ||
Йуург лохуш ГӀиргӀа дукха хьолахь шортта Ӏа хьаладоьдучу довхачу хӀаваэхь мотт лоьцуш, тӀемаш кӀеззига айина дегӀан тӀехула, V-кепара хьалхадахийтина, ткъа церан жигаралла йуьсу минимум. Талларан кхин хьесап — [[куьйра]] санна жимачу локхаллехь шершар. ТӀома дахар дайн а, маневран а, чӀогӀа а, кӀоргера а тӀемаш лестош хуьлу. Эрзуно атта урхалла до чӀогӀа сиха мох хилчи а. | Йуург лохуш ГӀиргӀа дукха хьолахь шортта Ӏа хьаладоьдучу довхачу хӀаваэхь мотт лоьцуш, тӀемаш кӀеззига айина дегӀан тӀехула, V-кепара хьалхадахийтина, ткъа церан жигаралла йуьсу минимум. Талларан кхин хьесап — [[куьйра]] санна жимачу локхаллехь шершар. ТӀома дахар дайн а, маневран а, чӀогӀа а, кӀоргера а тӀемаш лестош хуьлу. Эрзуно атта урхалла до чӀогӀа сиха мох хилчи а. Шен ижу гича, ГӀиргӀа цунна тӀаьххье чухьоду, цигахь цуьнан сихаллин барам кхочу. | ||
=== Аз === | === Аз === | ||
[[Файл:Golden eagle.ogg|мини|ГӀиргӀан аз]] | [[Файл:Golden eagle.ogg|мини|ГӀиргӀан аз]] | ||
ГӀиргӀа — дукха доьку олхазар дац, дека коьртаниг токан тӀома лелаш, кӀорнешца дистхуьлуш, мохк ларбеш а. Наггахь тӀомахь хеза дуткъа мелодин шок «клюх…». | ГӀиргӀа — дукха доьку олхазар дац, дека коьртаниг токан тӀома лелаш, кӀорнешца дистхуьлуш, мохк ларбеш а. Наггахь тӀомахь хеза дуткъа мелодин шок «клюх…». Цул сов, хьоькху эрзушна гергара болу мохь, иза кӀеззиг тера хета жӀаьла летарх, амма — [[можа тӀуьска олу аьрзу]], [[аренашкара аьрзу]]но йа [[орлан]]о санна «къакъ-къакъ-къакъ» ца до. | ||
== Даржар == | == Даржар == | ||
| Строка 33: | Строка 31: | ||
[[Файл:Swiss National Park 041.JPG|thumb|250px|Дечиган ораматан асанал лакхара лаьмнаш — ГӀиргӀа оьшу [[биотоп]] йу. Сурт тӀехь — [[Швейцарийн къоман парк]]ера лаьмнийн панорама.]] | [[Файл:Swiss National Park 041.JPG|thumb|250px|Дечиган ораматан асанал лакхара лаьмнаш — ГӀиргӀа оьшу [[биотоп]] йу. Сурт тӀехь — [[Швейцарийн къоман парк]]ера лаьмнийн панорама.]] | ||
ГӀиргӀа даьржина доккхаха долчу [[Голарктика]]н декъехь. Къилбаседа Америкехь бен бо коьртаниг континентан малхбуза агӀора [[Аляска|Аляскера]] [[Бруксан дукъ]]ан къилбехьа [[Мексика]]н йуккъерчу кӀошташка кхаччалц, ткъа иштта, кӀеззига [[Канада]]н, [[АЦШ]]н малхбузехь. | ГӀиргӀа даьржина доккхаха долчу [[Голарктика]]н декъехь. Къилбаседа Америкехь бен бо коьртаниг континентан малхбуза агӀора [[Аляска|Аляскера]] [[Бруксан дукъ]]ан къилбехьа [[Мексика]]н йуккъерчу кӀошташка кхаччалц, ткъа иштта, кӀеззига [[Канада]]н, [[АЦШ]]н малхбузехь. Къилбаседа Африкехь деха цхьаццанхьа [[Марокко]]н малхбалехьа [[Тунис]]е кхаччалц, ткъа иштта [[ЦӀен хӀорд]]ан бердашкарчу кӀошташкахь. Европехь бенийн ареал къорза йу, йоьзна йу коьртаниг къилбан а, йуккъерачу декъан а лаьмнийн кӀоштех, [[Шотланди|Шотландехь]], Къилбаседа [[Скандинави|Скандинавехь]], [[Кавказ]]ехь, [[Туркойчоь|Туркойчохь]] (Азин дакъа а лоцуш), ткъа иштта акъарех [[Белорусси|Белоруссехь]], [[Балтикайист]]ехь, [[Росси|Россехь]]. Хаало Латтайуккъерачу хӀордан гӀайренаш тӀаьх — [[Балеарийн гӀайренаш|Балеарийн]], [[Корсика]]н, [[Сардини]]н, [[Сицили]]н, [[Крит]]ан. Азехь даьржина къилбехьа [[Синайн ахгӀайре]]н тӀехь, [[Ӏиракъ]]ахь, [[Иран]]ехь, [[ОвхӀан]]ехь, [[Гималай]]н къилба басешкахь, ломан къилбаседан [[Мьянма|Мьянмехь]], цийн [[Юньнань]] провинцехь. Цул сов, бенаш до японин [[Хонсю]] гӀайрен тӀехь, хила тарло, [[Хоккайдо]]хь а, [[Сикоку]]хь а. | ||
Йаьржина [[Росси]]йн 3/4 махкахь, амма массанхьа а кӀезиг йу, бен бо шишша цхьаьна ховшуш. Хаало йерриг аьлча санна хьуьнан зонехь ([[хьуьнтундра]]н аса а, [[Амурйистте]] йоцург), мехкан къилбехьара лаьмнашкахь ([[Кавказ]]ехь, [[Саянаш|Саянашкахь]], [[Алтай]]хь), ткъа иштта [[Приморьен мохк|Приморьен]] къилба йистехь [[Ханка (Ӏам)|Ханка]] Ӏоман кӀоштахь. | Йаьржина [[Росси]]йн 3/4 махкахь, амма массанхьа а кӀезиг йу, бен бо шишша цхьаьна ховшуш. Хаало йерриг аьлча санна хьуьнан зонехь ([[хьуьнтундра]]н аса а, [[Амурйистте]] йоцург), мехкан къилбехьара лаьмнашкахь ([[Кавказ]]ехь, [[Саянаш|Саянашкахь]], [[Алтай]]хь), ткъа иштта [[Приморьен мохк|Приморьен]] къилба йистехь [[Ханка (Ӏам)|Ханка]] Ӏоман кӀоштахь. Европин декъехь йаьржина къилбаседехьа [[Колан ахгӀайре]]н тӀехь 69° къ.-с. ш. кхаччалц, [[Архангельск]]ан кӀошта кхаччалц, [[Печора (хи)|Печоран]] атагӀахь 67° къ.-с. ш. кхаччалц. [[Малхбуза Сибрех]]ахь бен туху къилбаседехьа 68° къ.-с. ш. кхаччалц, [[Малхбален Сибрех]]ахь 71° къ.-с. ш. кхаччалц, [[Генара Малхбале]]хь [[Мали Анюй]] эркан атагӀе кхаччалц, [[Анадырь|Анадыран]] а, [[Камчатка|Камчаткин]] а бассейнан къилбаседа декъе кхаччалц. | ||
=== Миграцеш === | === Миграцеш === | ||
Леладо дукха хьолахь цхьаьна меттигехь долу дахар. Ареалан къилбаседа периферехь бен (55-гӀа параллелал къилбаседехьа | Леладо дукха хьолахь цхьаьна меттигехь долу дахар. Ареалан къилбаседа периферехь бен (55-гӀа параллелал къилбаседехьа) Россехь а, Къилбаседа Америкехь а, олхазарш толлу дийнаташ (масала, [[дӀамаш]]) Ӏаьн дӀайийшича, цхьа дакъа ГӀиргӀанаш кхелха къилбехьа, тӀаккха а бенан ареалан йа гена ца йоллуш. Къуона олхазарш алсама кхелха гена, кхечарал хьалха а доьлху, гена а доьлху. Йаккхий эрзуш гӀерта бенашна гена ца йовла, оьшучу хенахь кӀеззига къилбехьа таьӀа. Лаьмнашкахь ГӀиргӀанаш охьакхелха, Ӏай луо кӀезиг долчу атагӀешка. Къилбаседа Америкехь гуьйренан кхалхар долало сентябрехь, йухадерзар февраль болалуш а, тӀаьхьа а. | ||
=== Деха меттигаш === | === Деха меттигаш === | ||
[[Файл:Nid d'Aigle.JPG|thumb|250px|ГӀиргӀан бен французийн [[Альпаш]]кара тархаш тӀаьхь.]] | [[Файл:Nid d'Aigle.JPG|thumb|250px|ГӀиргӀан бен французийн [[Альпаш]]кара тархаш тӀаьхь.]] | ||
[[Файл:Aquila chrysaetos MHNT.ZOO.2010.11.88.3.jpg|thumb| ''Aquila chrysaetos'']] | [[Файл:Aquila chrysaetos MHNT.ZOO.2010.11.88.3.jpg|thumb| ''Aquila chrysaetos'']] | ||
Охьаховшу тайп-тайпанчу йиллина а, ах йиллина а адам кӀезиг кхочучу ландшафташка, царна йукъахь [[тундра]], [[хьунтундра]], коллаш евлла меттигаш, лекха гӀад долу базанан а, ийна хьаннаш а диллинчу дакъош долу, [[аре]], [[ахгӀум-аре|ахгӀум-аренан каньонаш]]. Уггаре а луьста хевшина гунаш долу меттигашкахь а, лаьмнашкахь а, бенийн муьрехь хаало лаьмнаш йуккъеррачура атагӀашкахь, [[Альпийн аса|альпийн байнаш тӀехь]] 3600 м хӀордан тӀегӀанал лакхахь. | Охьаховшу тайп-тайпанчу йиллина а, ах йиллина а адам кӀезиг кхочучу ландшафташка, царна йукъахь [[тундра]], [[хьунтундра]], коллаш евлла меттигаш, лекха гӀад долу базанан а, ийна хьаннаш а диллинчу дакъош долу, [[аре]], [[ахгӀум-аре|ахгӀум-аренан каньонаш]]. Уггаре а луьста хевшина гунаш долу меттигашкахь а, лаьмнашкахь а, бенийн муьрехь хаало лаьмнаш йуккъеррачура атагӀашкахь, [[Альпийн аса|альпийн байнаш тӀехь]] 3600 м хӀордан тӀегӀанал лакхахь. Аренийн хьаннашкахь дукха хьолахь хоржу тӀе дитташ девлла [[Сфагнум|сфагнуман]] [[уьшал]]ийн «гӀайренаш», эркан атагӀан басеш. Бен бархьама а, садаӀа а хоржу, тӀекхача хала долу, тархийн тӀегӀанаш йа даккхий стомма геннаш долу дитташ. Дааран мохк бу бенан тӀиера 7 км радиусехь — дукхаха дерг, уьш шуьйра йиллина, тӀехь пхьагалаш а, дехкий а, кхин даа мегар долу олхазарш долу аренаш йу — масала, уьшалаш, эркийн атагӀаш, хьаькхна а, [[Йаьгна хьун|йаьгна]] а хьаннаш, [[верескан эрна латта]]ш а, [[байда]]наш. Йуькъачу хьун чохь ГӀиргӀано ца толлу — тӀемаш даккхий хиларо дитташ йуккъехула лела ца долуьйту. | ||
== Йуург == | == Йуург == | ||
Толлу тайп-тайпанчу олхазаршна, царна йукъахь даккхийнарш а, атта йула меттигерачу хьолашка, билгалчу шеран заманахь. Дукха хьолехь рационехь хуьлу [[дӀамаш]], [[оьпанаш]], [[пхьагал]]ш, [[пашбукъаш]], [[скунсаш]], [[Лаьттан уьнтӀапхьид|уьнтӀапхьидаш]] (масала, Болгарехь 20 % гергга даар уьнтӀапхьидех ду). Наггахь тӀекхета шел а даккхийчу дийнаташна, коьртаниг цомгашчарна а, кӀорнешна а — [[гӀела]]шна, [[лу]]шна, [[масар]]шна, [[уьстaгӀ]]ашна. | |||
Толлу тайп-тайпанчу олхазаршна, царна йукъахь даккхийнарш а, атта йула меттигерачу хьолашка, билгалчу шеран заманахь. Дукха хьолехь рационехь хуьлу [[дӀамаш]], [[оьпанаш]], [[пхьагал]]ш, [[пашбукъаш]], [[скунсаш]], [[Лаьттан уьнтӀапхьид|уьнтӀапхьидаш]] (масала, Болгарехь 20 % гергга даар уьнтӀапхьидех ду). Наггахь тӀекхета шел а даккхийчу дийнаташна, коьртаниг цомгашчарна а, кӀорнешна а — [[гӀела]]шна, [[лу]]шна, [[масар]]шна, [[уьстaгӀ]]ашна. | |||
[[Файл:Marmot killed.jpg|thumb|left|250px|ГӀиргӀано цистина [[Альпийн дӀам]]ах йисинарг — иза коьрта даар ду оцу экхан бенийн муьрехь [[Альпаш]]кахь.]] | [[Файл:Marmot killed.jpg|thumb|left|250px|ГӀиргӀано цистина [[Альпийн дӀам]]ах йисинарг — иза коьрта даар ду оцу экхан бенийн муьрехь [[Альпаш]]кахь.]] | ||
Советийн литературехь ГӀиргӀан ижун йукъахь хьахайо тайп-тайпана [[цоьсту экханаш]] ([[дехкий]]), [[зу]]ш, [[хьуьнан салор]]аш, [[горностай]]ш, [[тарсал]]ш, [[цхьогалш]], дина дукха хан йоцу [[Къилбаседа сай|къилбаседа сеш]], [[лу]]ш. Дукха хьолахь толлу олхазаршна — [[сира-сийна кхокха]]рчашна, [[къоракуотам]]ашна, [[акха котам]]ашна, [[кӀайн моша]]нашна, [[лекъ]]нашна, [[Бад|бедашна]], [[чӀерийлоьцургаш]]на, цӀера [[ГӀаз|гӀезашна]], [[БухӀакепарнаш|бухӀанашна]], [[куьйранаш]]на. | Советийн литературехь ГӀиргӀан ижун йукъахь хьахайо тайп-тайпана [[цоьсту экханаш]] ([[дехкий]]), [[зу]]ш, [[хьуьнан салор]]аш, [[горностай]]ш, [[тарсал]]ш, [[цхьогалш]], дина дукха хан йоцу [[Къилбаседа сай|къилбаседа сеш]], [[лу]]ш. Дукха хьолахь толлу олхазаршна — [[сира-сийна кхокха]]рчашна, [[къоракуотам]]ашна, [[акха котам]]ашна, [[кӀайн моша]]нашна, [[лекъ]]нашна, [[Бад|бедашна]], [[чӀерийлоьцургаш]]на, цӀера [[ГӀаз|гӀезашна]], [[БухӀакепарнаш|бухӀанашна]], [[куьйранаш]]на. Ареалан къилбехьа дуу [[лаьхьа]]рчий, [[пхьид]]арчий, кхин текхаргаш а, латта-хин дийнаташ а. Реза хиларца йуу къен йелларг, шийлачу заманахь муххале а. Америкин [[Монтана]] а, [[Техас]] а штаташкахь бинчу талламашца, Ӏаламехь дийнахь-буса гӀиргӀан даар 1,5 кг жижиг ду. | ||
=== Талларан кепаш === | === Талларан кепаш === | ||
| Строка 67: | Строка 53: | ||
Ца дебачу шеран заманашкахь толлу шишша цхьаьна. Даар лацаран говзалла йоьзна хуьлу хенан-хӀоттаме хьаьжжина. Декхна дийнахь гӀиргӀа дукха хьолахь кхозу лакха стиглахь йа [[куьйра]] санна лахахула шерша. Кхин талларан вариант амалехь йу кхуьланчу дийнан — кӀело йар, олхазар собарца ларйо шен ижу дитт тӀиера йа тарх тӀиера охьахьоьжуш. Шен ижу гича эрзу сиха тӀемаш детташ чухьоду ижун. Лацаран а, йиеран а хьесап хьоле хьаьжжина хуьлу. Дукхах дерг гӀиргӀано цхьаьна когаца ижу коьрта тӀиера лоцу, ткъа шолгӀачунца букъ тӀиера лоцу, букъадаьӀашк йуо гӀерташ. Наггахь ижун вортан тӀе ира зӀок етта, пхенаш хедош. Дуьхьало ен йоккхачу дийнатан мосийттаза тӀемаш туху букъ тӀехь баланс латтош. | Ца дебачу шеран заманашкахь толлу шишша цхьаьна. Даар лацаран говзалла йоьзна хуьлу хенан-хӀоттаме хьаьжжина. Декхна дийнахь гӀиргӀа дукха хьолахь кхозу лакха стиглахь йа [[куьйра]] санна лахахула шерша. Кхин талларан вариант амалехь йу кхуьланчу дийнан — кӀело йар, олхазар собарца ларйо шен ижу дитт тӀиера йа тарх тӀиера охьахьоьжуш. Шен ижу гича эрзу сиха тӀемаш детташ чухьоду ижун. Лацаран а, йиеран а хьесап хьоле хьаьжжина хуьлу. Дукхах дерг гӀиргӀано цхьаьна когаца ижу коьрта тӀиера лоцу, ткъа шолгӀачунца букъ тӀиера лоцу, букъадаьӀашк йуо гӀерташ. Наггахь ижун вортан тӀе ира зӀок етта, пхенаш хедош. Дуьхьало ен йоккхачу дийнатан мосийттаза тӀемаш туху букъ тӀехь баланс латтош. | ||
Эрзу йоккха мел хуьлу талла дика толлу. Къуона, доккха хиланза олхазаро ца лоцу ткъа пхьагалах цхьаъ бен, амма тӀаьхьуо дика говза Ӏема иза, ижу йада гӀортале схьа а лоцуш. Хала лацало ижу, масала, акха боргӀал йа моша, ГӀиргӀано сихха йуьту. Олхазаро шен мӀарашца дӀахьо 4—5 кг жижиг, дебачу муьрехь дукха хьолахь бена дӀайахьале цоьсту кийсагашна. Нагахь ижу дикка йоккха елахь, эрзу йух-йуха йухайогӀу, йелла хӀуманаш лелхош, масала [[тилла гӀиргӀа]]наш. | Эрзу йоккха мел хуьлу талла дика толлу. Къуона, доккха хиланза олхазаро ца лоцу ткъа пхьагалах цхьаъ бен, амма тӀаьхьуо дика говза Ӏема иза, ижу йада гӀортале схьа а лоцуш. Хала лацало ижу, масала, акха боргӀал йа моша, ГӀиргӀано сихха йуьту. Олхазаро шен мӀарашца дӀахьо 4—5 кг жижиг, дебачу муьрехь дукха хьолахь бена дӀайахьале цоьсту кийсагашна. Нагахь ижу дикка йоккха елахь, эрзу йух-йуха йухайогӀу, йелла хӀуманаш лелхош, масала [[тилла гӀиргӀа]]наш. Наггахь эрзуш схьайоккху кхечу олхазарашкара ижу, шайн йа кхечу тайпана. Масала, Канадехь иштта меттигаш дуккха а хааелла цӀиен цӀога долу канюкца (''Buteo jamaicensis''). | ||
== Дебар == | == Дебар == | ||
ГӀиргӀанаш деба йолало диъ-пхиъ шо долуш, наггахь тӀаьххьара месийн духар схьаэцале. | ГӀиргӀанаш деба йолало диъ-пхиъ шо долуш, наггахь тӀаьххьара месийн духар схьаэцале. Моногамин олхазар долун дела, оцу эрзуно шен боьршачу олхазаран тешам латтабо дуккха а шерашкахь, шолгӀа олхазар дийна мел ду. Нагахь олхазар хьен ца дахь, цхьаьна бенан дакъа леладо масех шарахь, кхин тӀе стечо а, боьршачо а бен ларбо экханех дерриг шарахь, Ӏай а гӀерта иза ца бита. | ||
=== Пхоран ловзарш === | === Пхоран ловзарш === | ||
Пхоран зама шоралле а, охьахааран тӀегӀане хьаьжжина хуьлу февралера апреле кхаччалц болчу муьрехь. | Пхоран зама шоралле а, охьахааран тӀегӀане хьаьжжина хуьлу февралера апреле кхаччалц болчу муьрехь. Оцу хенахь шинне а олхазаро йо тайп-тайпана хӀаваан фигураш. Уггаре хазачех цхьа фигура лору эрзоша а, канюкаша а йеш йолу «гирляндан» фигура, йоккха амплитудица тулгӀен кепара тӀома лелар, иза йан тарло цхьамма а, шимма а. И трюк йеш эрзу лакха а йолий, белаш дӀасайоьллий, тӀоман йуьхьигаш цӀогана тӀе а таӀайой чухьоду нисса охьа. Лахахь олхазаро цӀеххьана хуьйцу йоьду агӀо, йухакхетаран сенца хьалахьоду тохарлерачу локхалле. Хьалайаьлча эрзон сихалла йов, масех тӀам тухий йуха а охьахьоду, хьалхалера вираж йеш. Кхин гойту белхаш — вовшашна тӀома тӀаьхьа идар, тӀелета кепаш хӀиттор, мӀараш гайтар, цхьаьна хӀаваэхь хьийзар. | ||
=== Бен === | === Бен === | ||
Дебачу заманахь мохк дика ларбо кхечу экханех, амма олхазарш шайн [[бен]] ларбина ца Ӏаш, шайн декъан дозанаш а лардо, «хьеший» лелхабо дозанал арахьа. | Дебачу заманахь мохк дика ларбо кхечу экханех, амма олхазарш шайн [[бен]] ларбина ца Ӏаш, шайн декъан дозанаш а лардо, «хьеший» лелхабо дозанал арахьа. Бен туху олхазарш, адамо хьие дича, наггахь бен дуьхьало йан ца гӀоьрта, латаран меттана чӀогӀа атта дӀакхуьйсу тевна а, кӀорнеш а, гуттаренна а йуьту и кӀошт. | ||
[[Файл:Steinadler Baby vierzehn Tage alt 12052007 01.jpg|thumb|left|250px|ХӀоа а, чо баьлла кӀорни а]] | [[Файл:Steinadler Baby vierzehn Tage alt 12052007 01.jpg|thumb|left|250px|ХӀоа а, чо баьлла кӀорни а]] | ||
Бен бар а, иза кечбар а охьахевшина гӀиргӀаний шере а долу, амма жигараллин мур богӀу январь чекхболуш март болалуш болчу муьрехь. | Бен бар а, иза кечбар а охьахевшина гӀиргӀаний шере а долу, амма жигараллин мур богӀу январь чекхболуш март болалуш болчу муьрехь. ХӀора доьзалан цхьана хенахь шийтта бен хила тарло, уьш хуьйцуш леладо, амма ши-кхоъ бен лела-м ца бо. Дукхаха долу бенаш дукха шира хуьлу — иза гойту бенан бухарчу даьӀахкаша. ХӀора шарахь бенаш карладоху, тодо. Бен лаьтта меттиг — диттан шалго йолу меттиг йа стомма га, тархийн лахьта йа йист, наггахь адамо йина меттиг ([[геодези]]н чардакх, [[электродӀайаларан аса|лакхаравольтан аса]], [[механ хьер]] кхин дӀа а). Харжам боьзна дахаран кӀоште хьаьжжина — масала, Российн доккхаха долчу декъехь (мехкан къилбера ломан кӀошташ йоцурш) уьш до даккхий баганан дитташ тӀаьхь. Евразехь алсама хуьлу [[зез]] а, [[бага]] а, амма хила тарло иштта [[Сибрехан кедр|кедр]], [[мах]], [[дакх]] йа [[база]]. Америкехь дукха хьолахь лелайо [[харцтсуга]] а, [[можа зез]] а. | ||
Диттан тӀехь гӀиргӀан оьшу жима хилла а йиллина меттиг бенан тӀекхача — хьуьнхахь иза хила тарло дитташ, шира некъ, ирзу, гунан басе, уьшалан йист. Кхин цхьа бехкам — бен ларбелла хила беза чӀогӀачу мехах а, малх тӀекъагарх а, цара кӀорнешна гӀуочу агӀора Ӏаткъам бо. | Диттан тӀехь гӀиргӀан оьшу жима хилла а йиллина меттиг бенан тӀекхача — хьуьнхахь иза хила тарло дитташ, шира некъ, ирзу, гунан басе, уьшалан йист. Кхин цхьа бехкам — бен ларбелла хила беза чӀогӀачу мехах а, малх тӀекъагарх а, цара кӀорнешна гӀуочу агӀора Ӏаткъам бо. Бенан локхаллин башхалла йац (меттигаш нисъелла 0 - 107 м лакхахь болуш), нагахь цунна тӀе йоккха экха ца кхочуш хилчахьана, масала [[боьра ча]] йа [[росомаха]]. Дебачу хенахь дитташ тӀиера бен, бо кондаран лахарчу а, йуккъерчу а декъехь 10 - 18 м лакхахь, геннаш дикка стомма а, чӀогӀа а долчохь, бенан а, кӀорнийн а дозалла лайта. Стаммий геннех дина бенаш даккхий хуьлу — диаметрехь 1—2 м, локхаллехь 0,5—1,9 м. Кхечу гергарчу тайпанех къаьстиш ГӀиргӀано даиман а буха йуду стохкалера буц, чкъор, корсам, ткъа бенан йисташкахула сийна баганан йа наггахь гӀан тайпана диттийн а, коллийн геннаш дохку. Баннаш чохь иштта хила тарло месаш, йайина дийнатийн цӀоканаш, иза ша-тайпа бух бу. Бен цӀена лелабо — буха йаржориг тевна диллале йаржийна ца Ӏа, кӀорнеш дохуш а, уьш даккхий хилла арадовлалц керла йаржайо. ХӀора шарахь тобо, кхин тӀе а бо бен, тӀаьхь-тӀаьхьа боккха беш. Бенан стаммийчу геннашна йукъахь хьозарчий даха тарло, уьш гӀиргӀано тергал ца до. | ||
==Хьажа кхин== | ==Хьажа кхин== | ||
Текущая версия от 15:00, 2 февраля 2025
_by_Jarkko_J%C3%A4rvinen_(crop).jpg)
ГӀиргӀа (лат. Aquila chrysaetos) — куьйранийн доьзалера экха олхазарех уггаре девзачех цхьаъ, уггаре доккханиг эрзу. Даьржина Къилбаседа эхигехь, деха дукхах дерг лаьмнашкахь, кӀезиг деха йиллина аренан ландшафташкахь. Гена долу нах бехачу кӀошташна, адаме шен сагатдайта лууш дац. Ареалан доккхахчу декъехь цхьана меттиге бен туху, деха шишша цхьаьна бена чохь, къилбаседехьа а, лекха лаьмнашкахь а дехаш дерш кхелха кӀезиг ло долчу кӀошташка. Толлу тайп-тайпана экханашна, дукха хьолахь пхьагалшна, дехкашна, дукхачу тайпана олхазаршна. Наггахь тӀелета уьстагӀашна, эсашна, сен кӀорнешна. Бен бо дитт тӀехь йа тӀекхача хала долчу тархаш тӀехь. Тевнахь, дукха хьолахь ши хӀоа хуьлу, амма дукхах дерг цхьа кӀорни бен дийна ца дуьсу. Йуккъера Азехь гӀиргӀанаш цхьогалшна, пхьагалшна, наггахь берзлошна, хьехашна промыслан толлуш леладо.
ТӀаьхьарчу бӀешерашкахь гӀиргӀа дайна хьалха даьхначу дукха кӀошташкара — цуьнан бахьна хилира массашкахь хӀаллакдар, пестицидаш лелор, урбанизаци, латташ бахаман хьашташна лелор. Тахана гӀиргӀа, европера дукхах долу экха олхазарш санна, пачхьалкхан законашца а, правительствошна йукъара барташца а Ӏалашдеш ду.
ТӀехулара куц[править | править код]
Уггаре доккха а, онда олхазар ду эрзу — дегӀан дохалла 76—93 см, тӀемаш дӀасадахийтича 180—240 см. Стенаш дикка даккхий хуьлу боьршачарел, церан йозаллин барам 3,8 - 6,7 кг йукъахь хуьлу, ткъа боьршачеран 2,8 - 4,6 кг хуьлу. ЗӀок — эрзучун тайпана: лекха, агӀонаш тӀиера тӀеттӀатаьӀна, мӀар санна охьайирзина. Лаг тӀиера месаш гӀеххьа йеха — иштта хуьлу могильник олхазар. ТӀемаш деха шуьйра, кӀеззиг готта ду схьадовлачехь а, тӀехьарчу пиллагехь а, цундела мох лаьцчи тӀехьара тӀоман йист го сеттина латинан элп S кепара; и амалан башхалла чӀогӀа къаьста къуоначу олхазарийн. ЦӀога гӀеххьа горгдина а, деха а ду кхечу эрзу тайпанчеранчул. ТӀоман шораллин барамца, иза герга ду куьйран эрзунашна, масала, Эрзу-буйдолан, амма цунах къаьсташ шуьйро а, тӀома даьлчи диллина хуьлу мохтухург санна.
Доккхачу олхазаран месийн бос хийцало таьӀна-боьрачун тӀиера Ӏаьржа-боьра кхаччалц дешийн бесара месашца коьртан тӀехьа а, лаг тӀехь а, иза бахьнехь ингалсан маттахь цуьнан цӀе «дешийн эрзу» (англ. Golden Eagle) йу. Тилла йаьллачул тӀаьхьа месан наггахь хуьлу шекъан бос, тӀаьхьа дӀаболу иза. Сте а, боьрша а цхьаьна басахь йу. Къуона олхазарш тера ду даккхийчарех, амма къаьста алсама таьӀна месашца (хьалхарчу шарахь дерриг аьлча санна Ӏаьржа), хуьлу «сигналан» кӀайдарг тӀоман лакхарчу а, лахарчу а агӀора, ткъа иштта сирла цӀога, таьӀна асанца йисташкахула. Орнитологашна хетарца, кӀайдаргаш ша тайпа билгало йу йаккхий эрзун дераллех ларйеш йолу, цаьрга ца лало кхин экханаш шайн дозанахь хилчи. Оцу билгалонаша таро ца ло шен бен шен боцу махкахь бан, амма таро ло цигахь даар лаха. ТӀаьххьара бос схьаоьцу 4—6 шо долуш, тӀаьхь-тӀаьхьа хӀора массаза туьлу йоккха кеп схьаоьцуш. БӀаьргаш таьӀна-мокха, зӀок таьӀна, меран дукъ а, когаш а можа. КӀорнеш схьадовлуш кӀайн сиро ачан месаш йолуш хуьлу, иза тӀаьхьа хийцало цӀена кӀайн басца. Когаш ницкъ болуш ду, чӀогӀа онда мӀарашца, кхечу эрзуйн санна пӀелгаш тӀекхаччалц месаш йевлла ду Ораллин хенал тӀаьхьара тилар хенаца озийна ду мартера-апрелера сентябрь кхаччалц, цу тӀе цхьайолу тӀоман тӀиера месаш хӀора шарахь а ца хийцало.
ГӀиргӀан йалх бухара кеп билгалйолу, уьш къаьста барамашца а, месийн бесца а (ма-дарра хьажа декъехь Классификаци а, бухара кепаш а).
БӀаьрса[править | править код]
ГӀиргӀан, кхечу эрзуйн, ткъа иштта куьйранийн а, лечанийн а санна, чӀогӀа ира бӀаьрса ду, амма сирлачу хенахь бен дац. Иштта, масала, пхьагал оцу эрзон го ши километр генара. Сихха объектан барам а, йукъаметтиг а билгалйоккху цхьа могӀа адаптацеш, кхиина эволюци бахьнехь. Даккхий бӀаьргийн таро йу схьаган кхин а доккха сурт бӀаьргана са гойту пардон чохь, ткъа гуттаре доккха серлонна экама клеткийн чордалло до иза цӀена а, къаьсташ а. Цуьнца цхьаьна хӀора бӀаьрга чохь цхьаъ ца хуьлу кхечу дийнатийн санна, ткъа шиъ центран кӀаг — рецепторийн максималан концентрацин зонаш (иштта башхалла йу цхьадолчу кхечу олхазарийн тобанийн, царна оьшу тӀех сов тергонан концентраци — колибри, зимородкаш, чӀегӀардигаш). Башха хӀозкепара дилха сиха фокус до йоӀбӀаьрган едда йоьдучу дийнатан, гучура йан а ца йойтуш — башхалла йевза аккомодации цӀарца. Лелаш долу логан таро йу йухахьовза 270 градусе кхаччалц, бухӀанийн, цуо таро ло хаъал гаран сектор йоккха еш. ЦӀоцкъамаш тӀехула хебарша, экханашна буьрса «оьгӀазе» кеп хуьлийта, бӀаьргаш лардо къегина маьлхан серлонах, ткъа шолгӀа бӀаьрг таӀбаран пардоно бӀаьрга хӀума ца йахийта лахарчу декъехь. Адамашца гӀиргӀан цхьаьна догӀу, наггахь бен йоцу акхаройн бинокулйаран бӀаьрса а, беснаш а — хьалхарчо таро ло цхьаьнатоха шинне а бӀаьрган сурт, кхуллу стереоскопин эффект, шолгӀа тойо билгалйаккхархьама меттаха ца йолу объект меттигера.
ТӀома дахар[править | править код]
Йуург лохуш ГӀиргӀа дукха хьолахь шортта Ӏа хьаладоьдучу довхачу хӀаваэхь мотт лоьцуш, тӀемаш кӀеззига айина дегӀан тӀехула, V-кепара хьалхадахийтина, ткъа церан жигаралла йуьсу минимум. Талларан кхин хьесап — куьйра санна жимачу локхаллехь шершар. ТӀома дахар дайн а, маневран а, чӀогӀа а, кӀоргера а тӀемаш лестош хуьлу. Эрзуно атта урхалла до чӀогӀа сиха мох хилчи а. Шен ижу гича, ГӀиргӀа цунна тӀаьххье чухьоду, цигахь цуьнан сихаллин барам кхочу.
Аз[править | править код]
Файл:Golden eagle.ogg ГӀиргӀа — дукха доьку олхазар дац, дека коьртаниг токан тӀома лелаш, кӀорнешца дистхуьлуш, мохк ларбеш а. Наггахь тӀомахь хеза дуткъа мелодин шок «клюх…». Цул сов, хьоькху эрзушна гергара болу мохь, иза кӀеззиг тера хета жӀаьла летарх, амма — можа тӀуьска олу аьрзу, аренашкара аьрзуно йа орлано санна «къакъ-къакъ-къакъ» ца до.
Даржар[править | править код]
Ареал[править | править код]
ГӀиргӀа даьржина доккхаха долчу Голарктикан декъехь. Къилбаседа Америкехь бен бо коьртаниг континентан малхбуза агӀора Аляскера Бруксан дукъан къилбехьа Мексикан йуккъерчу кӀошташка кхаччалц, ткъа иштта, кӀеззига Канадан, АЦШн малхбузехь. Къилбаседа Африкехь деха цхьаццанхьа Мароккон малхбалехьа Тунисе кхаччалц, ткъа иштта ЦӀен хӀордан бердашкарчу кӀошташкахь. Европехь бенийн ареал къорза йу, йоьзна йу коьртаниг къилбан а, йуккъерачу декъан а лаьмнийн кӀоштех, Шотландехь, Къилбаседа Скандинавехь, Кавказехь, Туркойчохь (Азин дакъа а лоцуш), ткъа иштта акъарех Белоруссехь, Балтикайистехь, Россехь. Хаало Латтайуккъерачу хӀордан гӀайренаш тӀаьх — Балеарийн, Корсикан, Сардинин, Сицилин, Критан. Азехь даьржина къилбехьа Синайн ахгӀайрен тӀехь, Ӏиракъахь, Иранехь, ОвхӀанехь, Гималайн къилба басешкахь, ломан къилбаседан Мьянмехь, цийн Юньнань провинцехь. Цул сов, бенаш до японин Хонсю гӀайрен тӀехь, хила тарло, Хоккайдохь а, Сикокухь а.
Йаьржина Российн 3/4 махкахь, амма массанхьа а кӀезиг йу, бен бо шишша цхьаьна ховшуш. Хаало йерриг аьлча санна хьуьнан зонехь (хьуьнтундран аса а, Амурйистте йоцург), мехкан къилбехьара лаьмнашкахь (Кавказехь, Саянашкахь, Алтайхь), ткъа иштта Приморьен къилба йистехь Ханка Ӏоман кӀоштахь. Европин декъехь йаьржина къилбаседехьа Колан ахгӀайрен тӀехь 69° къ.-с. ш. кхаччалц, Архангельскан кӀошта кхаччалц, Печоран атагӀахь 67° къ.-с. ш. кхаччалц. Малхбуза Сибрехахь бен туху къилбаседехьа 68° къ.-с. ш. кхаччалц, Малхбален Сибрехахь 71° къ.-с. ш. кхаччалц, Генара Малхбалехь Мали Анюй эркан атагӀе кхаччалц, Анадыран а, Камчаткин а бассейнан къилбаседа декъе кхаччалц.
Миграцеш[править | править код]
Леладо дукха хьолахь цхьаьна меттигехь долу дахар. Ареалан къилбаседа периферехь бен (55-гӀа параллелал къилбаседехьа) Россехь а, Къилбаседа Америкехь а, олхазарш толлу дийнаташ (масала, дӀамаш) Ӏаьн дӀайийшича, цхьа дакъа ГӀиргӀанаш кхелха къилбехьа, тӀаккха а бенан ареалан йа гена ца йоллуш. Къуона олхазарш алсама кхелха гена, кхечарал хьалха а доьлху, гена а доьлху. Йаккхий эрзуш гӀерта бенашна гена ца йовла, оьшучу хенахь кӀеззига къилбехьа таьӀа. Лаьмнашкахь ГӀиргӀанаш охьакхелха, Ӏай луо кӀезиг долчу атагӀешка. Къилбаседа Америкехь гуьйренан кхалхар долало сентябрехь, йухадерзар февраль болалуш а, тӀаьхьа а.
Деха меттигаш[править | править код]
Охьаховшу тайп-тайпанчу йиллина а, ах йиллина а адам кӀезиг кхочучу ландшафташка, царна йукъахь тундра, хьунтундра, коллаш евлла меттигаш, лекха гӀад долу базанан а, ийна хьаннаш а диллинчу дакъош долу, аре, ахгӀум-аренан каньонаш. Уггаре а луьста хевшина гунаш долу меттигашкахь а, лаьмнашкахь а, бенийн муьрехь хаало лаьмнаш йуккъеррачура атагӀашкахь, альпийн байнаш тӀехь 3600 м хӀордан тӀегӀанал лакхахь. Аренийн хьаннашкахь дукха хьолахь хоржу тӀе дитташ девлла сфагнуман уьшалийн «гӀайренаш», эркан атагӀан басеш. Бен бархьама а, садаӀа а хоржу, тӀекхача хала долу, тархийн тӀегӀанаш йа даккхий стомма геннаш долу дитташ. Дааран мохк бу бенан тӀиера 7 км радиусехь — дукхаха дерг, уьш шуьйра йиллина, тӀехь пхьагалаш а, дехкий а, кхин даа мегар долу олхазарш долу аренаш йу — масала, уьшалаш, эркийн атагӀаш, хьаькхна а, йаьгна а хьаннаш, верескан эрна латташ а, байданаш. Йуькъачу хьун чохь ГӀиргӀано ца толлу — тӀемаш даккхий хиларо дитташ йуккъехула лела ца долуьйту.
Йуург[править | править код]
Толлу тайп-тайпанчу олхазаршна, царна йукъахь даккхийнарш а, атта йула меттигерачу хьолашка, билгалчу шеран заманахь. Дукха хьолехь рационехь хуьлу дӀамаш, оьпанаш, пхьагалш, пашбукъаш, скунсаш, уьнтӀапхьидаш (масала, Болгарехь 20 % гергга даар уьнтӀапхьидех ду). Наггахь тӀекхета шел а даккхийчу дийнаташна, коьртаниг цомгашчарна а, кӀорнешна а — гӀелашна, лушна, масаршна, уьстaгӀашна.
Советийн литературехь ГӀиргӀан ижун йукъахь хьахайо тайп-тайпана цоьсту экханаш (дехкий), зуш, хьуьнан салораш, горностайш, тарсалш, цхьогалш, дина дукха хан йоцу къилбаседа сеш, луш. Дукха хьолахь толлу олхазаршна — сира-сийна кхокхарчашна, къоракуотамашна, акха котамашна, кӀайн мошанашна, лекънашна, бедашна, чӀерийлоьцургашна, цӀера гӀезашна, бухӀанашна, куьйранашна. Ареалан къилбехьа дуу лаьхьарчий, пхьидарчий, кхин текхаргаш а, латта-хин дийнаташ а. Реза хиларца йуу къен йелларг, шийлачу заманахь муххале а. Америкин Монтана а, Техас а штаташкахь бинчу талламашца, Ӏаламехь дийнахь-буса гӀиргӀан даар 1,5 кг жижиг ду.
Талларан кепаш[править | править код]
.jpg)
Ца дебачу шеран заманашкахь толлу шишша цхьаьна. Даар лацаран говзалла йоьзна хуьлу хенан-хӀоттаме хьаьжжина. Декхна дийнахь гӀиргӀа дукха хьолахь кхозу лакха стиглахь йа куьйра санна лахахула шерша. Кхин талларан вариант амалехь йу кхуьланчу дийнан — кӀело йар, олхазар собарца ларйо шен ижу дитт тӀиера йа тарх тӀиера охьахьоьжуш. Шен ижу гича эрзу сиха тӀемаш детташ чухьоду ижун. Лацаран а, йиеран а хьесап хьоле хьаьжжина хуьлу. Дукхах дерг гӀиргӀано цхьаьна когаца ижу коьрта тӀиера лоцу, ткъа шолгӀачунца букъ тӀиера лоцу, букъадаьӀашк йуо гӀерташ. Наггахь ижун вортан тӀе ира зӀок етта, пхенаш хедош. Дуьхьало ен йоккхачу дийнатан мосийттаза тӀемаш туху букъ тӀехь баланс латтош.
Эрзу йоккха мел хуьлу талла дика толлу. Къуона, доккха хиланза олхазаро ца лоцу ткъа пхьагалах цхьаъ бен, амма тӀаьхьуо дика говза Ӏема иза, ижу йада гӀортале схьа а лоцуш. Хала лацало ижу, масала, акха боргӀал йа моша, ГӀиргӀано сихха йуьту. Олхазаро шен мӀарашца дӀахьо 4—5 кг жижиг, дебачу муьрехь дукха хьолахь бена дӀайахьале цоьсту кийсагашна. Нагахь ижу дикка йоккха елахь, эрзу йух-йуха йухайогӀу, йелла хӀуманаш лелхош, масала тилла гӀиргӀанаш. Наггахь эрзуш схьайоккху кхечу олхазарашкара ижу, шайн йа кхечу тайпана. Масала, Канадехь иштта меттигаш дуккха а хааелла цӀиен цӀога долу канюкца (Buteo jamaicensis).
Дебар[править | править код]
ГӀиргӀанаш деба йолало диъ-пхиъ шо долуш, наггахь тӀаьххьара месийн духар схьаэцале. Моногамин олхазар долун дела, оцу эрзуно шен боьршачу олхазаран тешам латтабо дуккха а шерашкахь, шолгӀа олхазар дийна мел ду. Нагахь олхазар хьен ца дахь, цхьаьна бенан дакъа леладо масех шарахь, кхин тӀе стечо а, боьршачо а бен ларбо экханех дерриг шарахь, Ӏай а гӀерта иза ца бита.
Пхоран ловзарш[править | править код]
Пхоран зама шоралле а, охьахааран тӀегӀане хьаьжжина хуьлу февралера апреле кхаччалц болчу муьрехь. Оцу хенахь шинне а олхазаро йо тайп-тайпана хӀаваан фигураш. Уггаре хазачех цхьа фигура лору эрзоша а, канюкаша а йеш йолу «гирляндан» фигура, йоккха амплитудица тулгӀен кепара тӀома лелар, иза йан тарло цхьамма а, шимма а. И трюк йеш эрзу лакха а йолий, белаш дӀасайоьллий, тӀоман йуьхьигаш цӀогана тӀе а таӀайой чухьоду нисса охьа. Лахахь олхазаро цӀеххьана хуьйцу йоьду агӀо, йухакхетаран сенца хьалахьоду тохарлерачу локхалле. Хьалайаьлча эрзон сихалла йов, масех тӀам тухий йуха а охьахьоду, хьалхалера вираж йеш. Кхин гойту белхаш — вовшашна тӀома тӀаьхьа идар, тӀелета кепаш хӀиттор, мӀараш гайтар, цхьаьна хӀаваэхь хьийзар.
Бен[править | править код]
Дебачу заманахь мохк дика ларбо кхечу экханех, амма олхазарш шайн бен ларбина ца Ӏаш, шайн декъан дозанаш а лардо, «хьеший» лелхабо дозанал арахьа. Бен туху олхазарш, адамо хьие дича, наггахь бен дуьхьало йан ца гӀоьрта, латаран меттана чӀогӀа атта дӀакхуьйсу тевна а, кӀорнеш а, гуттаренна а йуьту и кӀошт.
Бен бар а, иза кечбар а охьахевшина гӀиргӀаний шере а долу, амма жигараллин мур богӀу январь чекхболуш март болалуш болчу муьрехь. ХӀора доьзалан цхьана хенахь шийтта бен хила тарло, уьш хуьйцуш леладо, амма ши-кхоъ бен лела-м ца бо. Дукхаха долу бенаш дукха шира хуьлу — иза гойту бенан бухарчу даьӀахкаша. ХӀора шарахь бенаш карладоху, тодо. Бен лаьтта меттиг — диттан шалго йолу меттиг йа стомма га, тархийн лахьта йа йист, наггахь адамо йина меттиг (геодезин чардакх, лакхаравольтан аса, механ хьер кхин дӀа а). Харжам боьзна дахаран кӀоште хьаьжжина — масала, Российн доккхаха долчу декъехь (мехкан къилбера ломан кӀошташ йоцурш) уьш до даккхий баганан дитташ тӀаьхь. Евразехь алсама хуьлу зез а, бага а, амма хила тарло иштта кедр, мах, дакх йа база. Америкехь дукха хьолахь лелайо харцтсуга а, можа зез а.
Диттан тӀехь гӀиргӀан оьшу жима хилла а йиллина меттиг бенан тӀекхача — хьуьнхахь иза хила тарло дитташ, шира некъ, ирзу, гунан басе, уьшалан йист. Кхин цхьа бехкам — бен ларбелла хила беза чӀогӀачу мехах а, малх тӀекъагарх а, цара кӀорнешна гӀуочу агӀора Ӏаткъам бо. Бенан локхаллин башхалла йац (меттигаш нисъелла 0 - 107 м лакхахь болуш), нагахь цунна тӀе йоккха экха ца кхочуш хилчахьана, масала боьра ча йа росомаха. Дебачу хенахь дитташ тӀиера бен, бо кондаран лахарчу а, йуккъерчу а декъехь 10 - 18 м лакхахь, геннаш дикка стомма а, чӀогӀа а долчохь, бенан а, кӀорнийн а дозалла лайта. Стаммий геннех дина бенаш даккхий хуьлу — диаметрехь 1—2 м, локхаллехь 0,5—1,9 м. Кхечу гергарчу тайпанех къаьстиш ГӀиргӀано даиман а буха йуду стохкалера буц, чкъор, корсам, ткъа бенан йисташкахула сийна баганан йа наггахь гӀан тайпана диттийн а, коллийн геннаш дохку. Баннаш чохь иштта хила тарло месаш, йайина дийнатийн цӀоканаш, иза ша-тайпа бух бу. Бен цӀена лелабо — буха йаржориг тевна диллале йаржийна ца Ӏа, кӀорнеш дохуш а, уьш даккхий хилла арадовлалц керла йаржайо. ХӀора шарахь тобо, кхин тӀе а бо бен, тӀаьхь-тӀаьхьа боккха беш. Бенан стаммийчу геннашна йукъахь хьозарчий даха тарло, уьш гӀиргӀано тергал ца до.