Нохчийчуьра олхазарш: различия между версиями

== Хаза мукъам болу олхазарш ==

=== [[Берцанкхокха]] ===

Берцанкхокха<ref>А.Исмаилов, «Дош», Нохчийн-оьрсийн дошам, Соьлжа-ГӀала, 2009, стр. 36</ref>, йа {{lang-la|Pyrrhula pyrrhula}} — ({{lang-la|Pyrrhula pyrrhula}}) [[Вьюроканарш|вьюрокан]] доьзалера [[берцанкхокхарчий]]н тайпана (''Pyrrhula'') дека олхазар.

=== [[Зарзар]] ===

Зарзар (ду), дукх.тер. Зарзарш (ду) (лат. Luscinia) — хьозанах терадолчеран тобанах олхазар. Зарзар даьржина ду Европехь, Малхбузе Азехь, Кавказехь а. Зарзар бовхачу махка Ӏадаккха доьдучех олхазар ду. Мукъам хаза болучарех ду Зарзар. И бахьанехь культурехь доьвзаш а, дезаш а ду иза.

=== [[КӀуж болу хьоза]] ===

'''КӀуж болу хьоза''' — (''en.'' Northern Lapwing) (Оьрсаша «Чибис» олу цунах) Йоца зӀок а йолуш, боцийра когаш а болуш ду иза. ТӀемаш шуьйра ду цуьнан. Букъ баьццарчу дарийн бос бетталуш бу. ЧукӀело кӀайн ю. Лога кӀело Ӏаьржа ю. Корта а Ӏаьржа бу, бӀаьргашна гондахьара кӀайн ю. Хиш, Ӏаьмнаш долчу тӀуьнчу меттигашкахь хуьлуш ду и олхазар. Къилбехьа бовхачу мехкашка дӀай-юхий оьхучех иза. Бен лаьттахь бо бецан хаьлгехь. Тойна апрель, май беттанашкахь доккху. ХӀоа диъ хуьлу цуьнан, мокха тӀедарчий а долуш. Дадар тӀемаш ваьштадохкий охьадогӀуш, чехка тӀемаш тухий айлуш, хьалий-охьий ийлуш ду. Адам юххе гӀоьртича цунна чу а хехкалуш бен чӀогӀа ларбо. Садолу хӀумнаш йоу цо.

=== [[ЦӀиэкогашберг]] ===

'''ЦӀиэкогашберг''' — (en. ''Redshank''), (Оьрсаша «''Травник''» олу цунах).

Кхин цхьа тайпа а ду вайн кхузахь хуьлуш хин олхазар. Хи чохь нека дан а хууш хин йистошка хуьлуш долчух олу хин олхазар. Царех ду кхин цхьакха тайпа олхазар цӀиэ когаш а болуш. Ехийра ю цуьнан настарш. ЗӀок ира а, нийса а ю цуьнан. Букъ мокха бу луьста Ӏаьржа тӀедарчий а долуш. Чукъело кӀай ю, цӀога а тӀоьхлара кӀай ду цуьнан. Шина а тӀома тӀехь кӀайн моханаш ю, гӀаьттича гуш. ЗӀок юххера цӀиэ ю. Хин берда йистошкахь Ӏаьмнашкахь, тӀуьнчу тогӀешкахь ду цуьнан дахар. Бовхачу махка дӀай-схьай доьлхачех ду иза а. Цхьайолчу меттигашкахь яккхийра гӀеранаш хуьлу церан. Бецан тоьлгашлахь до цара баннаш. ХӀоа диъ хуьлу тӀехь тӀедарчий а долуш. Тойна май баттахь, июнь юккхе кхаччалц а йолчу хенахь доккху. Декар «тю-ли, тю-ли», бохуш ду.

=== [[ХӀуттут]] ===

'''ХӀуттут''' (''Upupa epops''). ХӀуттутах оьрсаша «Удод» олу. Кхокханал жимо хаза олхазар ду иза. ЗӀок юткъа ю, еха а, жимма охьасеттина а ю цуьнан. Коьрта тӀехь, мох ласториг санна могӀара пелагаш а долуш, кӀужал бу. ТӀемаш шуьйра ду. ТӀемаш Ӏаьржан, кӀайн могӀарш долуш къорза ду цуьнан. КӀужалан йоьххьехула Ӏаьржа сиз доьду, аьлчи а кӀужалан хӀора мас йоьххьера Ӏаьржа ю. Цунах зӀакар тӀера дуьйна кӀесаркӀог тӀе кхаччалц хьаьвзина Ӏаьржа ах хӀоз хӀутту. Корта а, гӀорта а, чукӀело а можа ю.

Яхар яьсса аренашкахь, бошмашкахь, хин тогӀешкахь ду. Къилбехьа бовхачу махкара бӀаьста схьа а йогӀу, гурахь дӀа а йоьду. Бен дечиган хари чохь а бо, бердах а боккху. ХӀоьаш 3-9 до. Тойна апрель-июнь баттахь доккху. Цхьаъ ша а лела, шиъ цхьаьна а хуьлу. Цхьа кӀеззиг цхьанакхетий гӀера а хуьлу церан. Адамаш долчохь ярташкахь а хуьлу уьш. Яжар лаьттахь ду цуьнан, садолу хӀумнаш йоу цо. Екар «хӀуп-хӀуп-хӀуп-хӀуп, пӀиж-ж-жакъ» бохуш ду.

=== [[Селаст]] ===

'''Селаст''' (''Oriolus oriolus''). Оьрсаша селасатах «Иволга» олу. Боьршачу селасатан тӀемаш а, цӀога а зӀакара тӀера дуьйна бӀаьрга тӀе кхаччалц, дехьий, сехьий шиъ сиз а Ӏаьржа ду. Важа долу дегӀ къеггина можа ду. Стечу селасатан букъ, можа бос а бетталуш, баьццара бу. Чукъело, можа бос а бетталуш, кӀай ю, мокха тӀедарчий а долуш. Нилхочу хьуьн чохь а, стоьмийн бошмашкахь а хуьлу уьш. Селсаташ дӀай-схьай кхелхаш ю. БӀаьста яьлчи апрель баттахь, бовхачу махкара вай долчу схьайогӀу уьш, гурахь сентябрь баттахь къилбехьа бовхачу махка дӀайоьлху. Цхьаъ ша а, шиъ цхьана а лела уьш. Лаьтта охьахууш, гӀиллакх дац церан. Цхьана дитта тӀера гӀевттича кхоьчу дитта тӀе ховшу уьш. Екар зевне ду церан. Цкъацкъа «чӀий-и-йкъ» «пӀаьв-плаьв» олий ека. Цкъацкъа «плю-тиу-лиу» бохуш ека. Бен дитта боьххьехь бо селасата. ХӀоьаш май-июнь баттахь до 3-4. Бос кӀайн бу хӀоьийн, Ӏаьржа тӀедарчий а долуш.

=== [[Ӏаьржа корта болу селаст]] ===

'''Ӏаьржа корта болу селаст''' — (en. ''Black Oriole''), (Оьрсаша «''Черноголовая иволга''» олу цунах).

Изза бен кхин башхо йоцуш, вукху селасатах тера ю иза. Башхо цхьаъ ю, зӀакарна тӀера дуьйна бӀаьргашна юххехула гӀортанна тӀиэхьа кхаччалц Ӏаьржа ю месаш. Вуьш санна цхьаъ ша а, шиъ цхьана а хуьлу. Баннаш дитта боьххьехь до. ХӀоьаш май-июнь баттахь до 3-4. КӀай хуьлу уьш, жимма цӀиэ бос а бетталуш, ал тӀедарчий а долуш. Садолу хӀумнаш йоу цара.

=== [[ЖӀалин-къоьрг]] ===

Оьрсаша жӀалин-къоьргах «Щурка» олу. Цхьацца йолчу яртийн бахархоша «къоьрг» олу цунах. «Къоьр, къоьрг» бохуш ду цуьнан декар а.

ДегӀана алкханчалла ду и хаза олхазар, жимма охьахьаьвзина юткъа еха зӀок а йолуш, деха ира тӀемаш а долуш, деха цӀога а долуш. ЦӀоганна тӀера къаьсташ дӀаяхна ю, юнаш санна, ира, шиъ мас. Когаш боцийра бу цуьнан. ЗӀакар тӀера бӀаьрга тӀоьхула коьрта туьтан тӀе кхаччалц Ӏаьржа сиз ду цуьнан. Логан го а Ӏаьржа бу. Лаг можа ду. Корта а, букъ а дешин бос бетталуш хьаьрса бу, жимма сийна бос а бетталуш. ТӀемаш сийна, цӀога баьццара ду, хьаж кӀайн ду. ЧукӀело стигалан басахь ю. Хаза олхазар ду иза.

=== [[Баьццара жӀалин-къоьрг]] ===

Баьццара а хуьлу жӀалин-къоьрг. Оьрсаша «Зеленая щурка» олу цунах. Вукха жӀалин-къоьргах тера ю иза. Бос жимма хийцабелла баьццаро хилар бен кхин бошхо йоцуш. ЗӀакарна тӀера дуьйна бӀаьргана тӀоьхула кӀесаран кӀог тӀе кхаччалц Ӏаьржа сиз доьду цунна. Хьаьжа йукъ а, бӀаьргана лакхара а стигалан басахь ю. Логан кӀело хьаьрса ю можо хеталуш.