Нохчийчуьра олхазарш: различия между версиями

== Хаза мукъам болу олхазарш ==

=== [[Берцанкхокха]] ===

=== [[Зарзар]] ===

Зарзар (ду), дукх.тер. Зарзарш (ду) (лат. Luscinia) — хьозанах терадолчеран тобанах олхазар. Зарзар даьржина ду Европехь, Малхбузе Азехь, Кавказехь а. Зарзар бовхачу махка Ӏадаккха доьдучех олхазар ду. Мукъам хаза болучарех ду Зарзар. И бахьанехь культурехь доьвзаш а, дезаш а ду иза.

=== [[ЦӀир-цӀир]] ===

'''ЦӀир-цӀир''' — (en. ''Luscinia''), (оьрсаша «''Соловей''» олу). Цуьнан бос таьӀна мокха бу. Иза хуьлу хьаннашкахь, бошмашкахь, хин тогӀешкахь, хиш долчу меттехь. ДегӀ вукха хьозанчулла бен дац цуьнан. ЦӀога дехо ду. Декаран аз хаза ду. Бен лаьттахь бо цо. ХӀоьаш 4-5 до май-июнь баттахь. Цуьнан хӀоьаш ал бос болуш хуьлу.

=== [[КӀуж болу хьоза]] ===

'''КӀуж болу хьоза''' — (''en.'' Northern Lapwing) (Оьрсаша «Чибис» олу цунах) Йоца зӀок а йолуш, боцийра когаш а болуш ду иза. ТӀемаш шуьйра ду цуьнан. Букъ баьццарчу дарийн бос бетталуш бу. ЧукӀело кӀайн ю. Лога кӀело Ӏаьржа ю. Корта а Ӏаьржа бу, бӀаьргашна гондахьара кӀайн ю. Хиш, Ӏаьмнаш долчу тӀуьнчу меттигашкахь хуьлуш ду и олхазар. Къилбехьа бовхачу мехкашка дӀай-юхий оьхучех иза. Бен лаьттахь бо бецан хаьлгехь. Тойна апрель, май беттанашкахь доккху. ХӀоа диъ хуьлу цуьнан, мокха тӀедарчий а долуш. Дадар тӀемаш ваьштадохкий охьадогӀуш, чехка тӀемаш тухий айлуш, хьалий-охьий ийлуш ду. Адам юххе гӀоьртича цунна чу а хехкалуш бен чӀогӀа ларбо. Садолу хӀумнаш йоу цо.

=== [[ЦӀиэкогашберг]] ===

'''ЦӀиэкогашберг''' — (en. ''Redshank''), (Оьрсаша «''Травник''» олу цунах).

Кхин цхьа тайпа а ду вайн кхузахь хуьлуш хин олхазар. Хи чохь нека дан а хууш хин йистошка хуьлуш долчух олу хин олхазар. Царех ду кхин цхьакха тайпа олхазар цӀиэ когаш а болуш. Ехийра ю цуьнан настарш. ЗӀок ира а, нийса а ю цуьнан. Букъ мокха бу луьста Ӏаьржа тӀедарчий а долуш. Чукъело кӀай ю, цӀога а тӀоьхлара кӀай ду цуьнан. Шина а тӀома тӀехь кӀайн моханаш ю, гӀаьттича гуш. ЗӀок юххера цӀиэ ю. Хин берда йистошкахь Ӏаьмнашкахь, тӀуьнчу тогӀешкахь ду цуьнан дахар. Бовхачу махка дӀай-схьай доьлхачех ду иза а. Цхьайолчу меттигашкахь яккхийра гӀеранаш хуьлу церан. Бецан тоьлгашлахь до цара баннаш. ХӀоа диъ хуьлу тӀехь тӀедарчий а долуш. Тойна май баттахь, июнь юккхе кхаччалц а йолчу хенахь доккху. Декар «тю-ли, тю-ли», бохуш ду.

=== [[ХӀуттут]] ===

'''ХӀуттут''' (''Upupa epops''). ХӀуттутах оьрсаша «Удод» олу. Кхокханал жимо хаза олхазар ду иза. ЗӀок юткъа ю, еха а, жимма охьасеттина а ю цуьнан. Коьрта тӀехь, мох ласториг санна могӀара пелагаш а долуш, кӀужал бу. ТӀемаш шуьйра ду. ТӀемаш Ӏаьржан, кӀайн могӀарш долуш къорза ду цуьнан. КӀужалан йоьххьехула Ӏаьржа сиз доьду, аьлчи а кӀужалан хӀора мас йоьххьера Ӏаьржа ю. Цунах зӀакар тӀера дуьйна кӀесаркӀог тӀе кхаччалц хьаьвзина Ӏаьржа ах хӀоз хӀутту. Корта а, гӀорта а, чукӀело а можа ю.

Яхар яьсса аренашкахь, бошмашкахь, хин тогӀешкахь ду. Къилбехьа бовхачу махкара бӀаьста схьа а йогӀу, гурахь дӀа а йоьду. Бен дечиган хари чохь а бо, бердах а боккху. ХӀоьаш 3-9 до. Тойна апрель-июнь баттахь доккху. Цхьаъ ша а лела, шиъ цхьаьна а хуьлу. Цхьа кӀеззиг цхьанакхетий гӀера а хуьлу церан. Адамаш долчохь ярташкахь а хуьлу уьш. Яжар лаьттахь ду цуьнан, садолу хӀумнаш йоу цо. Екар «хӀуп-хӀуп-хӀуп-хӀуп, пӀиж-ж-жакъ» бохуш ду.

=== [[Селаст]] ===

'''Селаст''' (''Oriolus oriolus''). Оьрсаша селасатах «Иволга» олу. Боьршачу селасатан тӀемаш а, цӀога а зӀакара тӀера дуьйна бӀаьрга тӀе кхаччалц, дехьий, сехьий шиъ сиз а Ӏаьржа ду. Важа долу дегӀ къеггина можа ду. Стечу селасатан букъ, можа бос а бетталуш, баьццара бу. Чукъело, можа бос а бетталуш, кӀай ю, мокха тӀедарчий а долуш. Нилхочу хьуьн чохь а, стоьмийн бошмашкахь а хуьлу уьш. Селсаташ дӀай-схьай кхелхаш ю. БӀаьста яьлчи апрель баттахь, бовхачу махкара вай долчу схьайогӀу уьш, гурахь сентябрь баттахь къилбехьа бовхачу махка дӀайоьлху. Цхьаъ ша а, шиъ цхьана а лела уьш. Лаьтта охьахууш, гӀиллакх дац церан. Цхьана дитта тӀера гӀевттича кхоьчу дитта тӀе ховшу уьш. Екар зевне ду церан. Цкъацкъа «чӀий-и-йкъ» «пӀаьв-плаьв» олий ека. Цкъацкъа «плю-тиу-лиу» бохуш ека. Бен дитта боьххьехь бо селасата. ХӀоьаш май-июнь баттахь до 3-4. Бос кӀайн бу хӀоьийн, Ӏаьржа тӀедарчий а долуш.

=== [[Ӏаьржа корта болу селаст]] ===

'''Ӏаьржа корта болу селаст''' — (en. ''Black Oriole''), (Оьрсаша «''Черноголовая иволга''» олу цунах).

Изза бен кхин башхо йоцуш, вукху селасатах тера ю иза. Башхо цхьаъ ю, зӀакарна тӀера дуьйна бӀаьргашна юххехула гӀортанна тӀиэхьа кхаччалц Ӏаьржа ю месаш. Вуьш санна цхьаъ ша а, шиъ цхьана а хуьлу. Баннаш дитта боьххьехь до. ХӀоьаш май-июнь баттахь до 3-4. КӀай хуьлу уьш, жимма цӀиэ бос а бетталуш, ал тӀедарчий а долуш. Садолу хӀумнаш йоу цара.

=== [[ЖӀалин-къоьрг]] ===

Оьрсаша жӀалин-къоьргах «Щурка» олу. Цхьацца йолчу яртийн бахархоша «къоьрг» олу цунах. «Къоьр, къоьрг» бохуш ду цуьнан декар а.

ДегӀана алкханчалла ду и хаза олхазар, жимма охьахьаьвзина юткъа еха зӀок а йолуш, деха ира тӀемаш а долуш, деха цӀога а долуш. ЦӀоганна тӀера къаьсташ дӀаяхна ю, юнаш санна, ира, шиъ мас. Когаш боцийра бу цуьнан. ЗӀакар тӀера бӀаьрга тӀоьхула коьрта туьтан тӀе кхаччалц Ӏаьржа сиз ду цуьнан. Логан го а Ӏаьржа бу. Лаг можа ду. Корта а, букъ а дешин бос бетталуш хьаьрса бу, жимма сийна бос а бетталуш. ТӀемаш сийна, цӀога баьццара ду, хьаж кӀайн ду. ЧукӀело стигалан басахь ю. Хаза олхазар ду иза.

=== [[Баьццара жӀалин-къоьрг]] ===

Баьццара а хуьлу жӀалин-къоьрг. Оьрсаша «Зеленая щурка» олу цунах. Вукха жӀалин-къоьргах тера ю иза. Бос жимма хийцабелла баьццаро хилар бен кхин бошхо йоцуш. ЗӀакарна тӀера дуьйна бӀаьргана тӀоьхула кӀесаран кӀог тӀе кхаччалц Ӏаьржа сиз доьду цунна. Хьаьжа йукъ а, бӀаьргана лакхара а стигалан басахь ю. Логан кӀело хьаьрса ю можо хеталуш.

=== [[Баьцхалг]] ===

[[Файл:Chloris chloris (profile).jpg|70px|left]]

=== [[Бебу]] ===

'''Бебунаш''', йа '''бебу''' йа '''аттйокх''' {{L6e|la|Cuculidae}} — [[Хьозакепарниш|хьозакепарчеран]] гергара [[Бебукепарниш|бебукепара]] [[тоба (биологи)|тобанера]] [[олхазарш|олхазарийн]]  [[доьзал]].

'''Шоршал''' — (en. ''Song Thrush''), (Оьрсаша «''Певчий дрозд''» олу цунах).

БӀаьста дитташна гӀа даьллачу хенахь, хьаннийн кортошкахь хаза декаш хуьлу хьуьнан хьоза. Эрза шедаган аз санна зевне хуьлу цуьнан аз. «…Чукаричу-у-къ» «хӀинц-хӀинц». Ира йоца зӀок а йолуш, мокха хьоза ду иза, чукӀело къорза а йолуш. Хьаннашкахь а, аренашкахь а, лаьмнашкахь а хуьлу и тайпа хьозий. БӀаьста баннаш дечу хенахь шишша цхьана хуьлу уьш стен, боьршан. Важа йолчу хенахь гӀеранашца хуьлу. Лаьтта а, диттан кондарш тӀе ховшу уьш. Баннаш дитта тӀехь а, диттин кондарш тӀехь а до цара. ХӀоьаш стигалан басахь сийна хуьлу, Ӏаьржа тӀедарчий а долуш. Тойна апрель-июнь баттахь доккха. 4-5 кӀорни доккху цо.

=== [[Ӏаьржа хьоза]] ===

ЧӀегӀардигах тера ду иза. Лог-кӀело кӀайн ю цуьнан. Ша мокхо бос бетталуш Ӏаьржа. Азехь Ӏаш 4 тайпа (Hemiprocnidae) йа дечиг дитташ тӀехь Ӏаш долу дургалеш ду, (Apodidae) — 74 тайпа даьржина ду массанхьа, шийла меттиг йоцучехь. Уьш ду декъалуш, цхьадерш тӀема а довле дӀадоьлхурш ду, амма йох елча йуха схьадогӀу. ТӀе хьаьжча чӀогӀа чӀегӀардигех тера а ду уьш. Дахар хьаннашкахь, есачу аренашкахь, гӀаланашкахь, ярташкахь, адамаш дехачу кхин йолчу меттигашкахь ду. БӀаьста бовхачу махкашкара схьадогӀу дургалеш, гурахь цига юха кхелха уьш. Баннаш дар яккхийрачу гӀеранашца ду церан. Баннаш дечигийхаранаш чохь а, тӀулга даккъийн херонашкахь а, саз-лаьттан бердах а хуьлу церан. Тойна июнь баттахь доккху. ХӀоа 2-3 хуьлу. Дадар чехка ду, чехка тӀемаш а детташ. Декаран аз «виз…виз-з-з» бохуш ду. Мозий, чуьркаш йоу цара, дойдда доьлххушехь хӀаваэхь схьа а лоьцуш. ЦӀога чӀерачух тера шалгу доьрзуш хаьдда ду. ТӀемаш марс санна чоьхьахьаь ду. Цара садолу хӀумнаш юу дела пайдехь лерина уьш.

=== [[Суьйлин-чӀегӀаг]] ===

* [[Нохчийчуьра акхарой]]